Onze website gebruikt cookies om je surfervaring te verbeteren. Om deze website optimaal te gebruiken vragen we je om akkoord te gaan met ons gebruik van cookies.

Ik ga akkoord liever niet.

Voorgesteld

Vanaudenhove, Kronacker en de onafhankelijkheid van Congo

Op 30 juni 1960 wordt Congo onafhankelijk. De liberale Kamervoorzitter Paul Kronacker en de liberale minister Omer Vanaudenhove wonen de onafhankelijkheidsplechtigheid in Leopoldstad bij en zijn er samen met onder anderen CVP-premier Gaston Eyskens getuige van de beruchte toespraak van premier Patrice Lumumba.

Sébastien Baudart

7 april 2022

De Nieuwe Gazet, 1 juli 1960, p. 1

‘Un très gros incident a eu lieu’

‘Tot nu toe is de reis goed verlopen, behalve dat er gisterenmorgen, op de officiële verklaring van de onafhankelijkheid een heel groot incident geweest is’, schrijft Omer Vanaudenhove op 1 juli vanuit Leopoldstad (nu Kinshasa) aan zijn echtgenote, die met hun kinderen in België gebleven is. ‘De Congolese eerste minister Lumumba heeft op een hevige manier België aangevallen in aanwezigheid van de koning. Hier spreekt men over niets anders. Ik veronderstel dat men in België op de hoogte is en dat de kranten het met grote koppen over de toespraak hebben.’¹

De toespraak van Boudewijn, naast hem zit Joseph Kasavubu.

De onafhankelijkheidsplechtigheid

De viering van de Congolese onafhankelijkheid begint nochtans in een feestelijke en vriendschappelijke sfeer. De avond van 29 juni overloopt Gaston Eyskens met Patrice Lumumba en de andere Congolese ministers nog eens het verloop van de plechtigheid: er zijn twee toespraken voorzien, beide vooraf door de Belgische regering goedgekeurd: een eerste door koning Boudewijn en een tweede door de Congolese president, Joseph Kasavubu. Niemand anders zal het woord nemen. Eyskens zegt ook nog aan Lumumba dat de Belgische regering ‘op een waardige plechtigheid [rekent]’². Lumumba reageert niet, Eyskens interpreteert het als instemmen. Op 30 juni in de voormiddag is het dan zover: Boudewijn en Kasavubu nemen in het Paleis der Natie het woord op de officiële onafhankelijkheidsafkondiging van Congo. Eyskens en Paul Kronacker zitten naast Lumumba. Terwijl ze luisteren naar de toespraak van Boudewijn en van Kasavubu, zien ze Lumumba met papieren bezig, ‘koortsachtig’³ schrijven en een tekst⁴ verbeteren. Boudewijn houdt dan ook een rede doordrenkt van paternalisme, met herhaalde verwijzingen naar de grootse daden van ‘beschaver’ Leopold II en met een grote nadruk op de Belgische verwezenlijkingen. Kasavubu brengt een vrij brave, nederige en toekomstgerichte toespraak waarin hij dankbaarheid voor de ontwikkeling van Congo en de vreedzame toekenning van de onafhankelijkheid combineert met een ode aan het Congolese emancipatiestreven dat tot het huidige Congo en diezelfde onafhankelijkheid heeft geleid. Wanneer Kasavubu uitgesproken is, kondigt de Congolese Kamervoorzitter tot Eyskens’ verbazing Lumumba aan, die ‘met de lenigheid van een tijger’⁵ het spreekgestoelte beklimt en de aanwezigen toespreekt.

Lumumba spreekt

Lumumba begint zijn toespraak met de betekenis van 30 juni 1960 te onderstrepen, ook voor de toekomstige generaties. Hij benadrukt dat de afkondiging van de onafhankelijkheid gebeurt tussen bevriende en gelijkwaardige staten, maar schakelt snel over naar de strijd die eraan voorafging:

‘een onvermijdelijke strijd om de vernederende slavernij te beëindigen die ons met dwang was opgelegd’⁶. Hij vervolgt met een ellenlange opsomming van mistoestanden uit de koloniale periode waaraan zijn regering een einde gaat maken: geweld, opsluiting, armoede, misprijzen, landroof, rassenongelijkheid en -segregatie enzovoort, om uiteindelijk de bevolking op te roepen een nieuwe strijd te starten voor vrede en welvaart. Hij aanvaardt de hulp en vriendschap van België, naast die van andere landen, om dit mee mogelijk te maken. Hij vraagt ook de bevolking met respect om te gaan met de aanwezige buitenlanders, die meewerken aan de welvaart van Congo.

Tijdens de rede van Lumumba ziet Vanaudenhove Boudewijn ‘krijtwit’ worden en ‘het onmogelijke [doen] om zich te bedwingen’.⁷ Boudewijn fluistert in het oor van Kasavubu om te vragen of hij de toespraak vooraf gezien heeft: Kasavubu zegt van niet. Ook de andere aanwezigen staan versteld van wat er gebeurt. De Belgische ministers ‘[kijken] elkaar verbijsterd aan’⁸.

Lumumba spreekt het Paleis der Natie toe vanop de tribune. Rechts zitten Boudewijn en Kasavubu.

De toespraak van Patrice Lumumba

Vanaudenhove heeft het in 1977 over de toespraak van Lumumba als ‘één aanklacht tegen België en vooral tegen Leopold II’, Kronacker spreekt in zijn memoires over een ‘discours venimeux et haineux’⁹. Eyskens gebruikt in zijn memoires de omschrijvingen ‘waar requisitoir tegen het Belgische koloniale regime’ en ’voor België beledigende uitspraken’. ‘Lumumba had geen enkel woord van waardering over voor het Belgische koloniale bestuur, alleen bittere afkeuring’, voegt hij eraan toe.¹⁰ Het gevoel aangevallen te worden, ‘terwijl we hier ontegensprekelijk zeer mooi werk verricht hebben’¹¹, zoals Vanaudenhove op 2 juli 1960 schrijft, overheerst. Nochtans valt vanuit hedendaags standpunt de toespraak van Lumumba hoogstens te omschrijven als niet al te diplomatisch en tactisch onverstandig. De liberaal Jacques Van Offelen, ook minister op het moment van de feiten, beschrijft in zijn memoires Lumumba’s woorden heel treffend als ‘luidop zeggen, op een slecht gekozen moment, van wat iedereen weet over het dagelijks leven van de inheemse bevolking en de ongelijkheden van het koloniale systeem’.¹²

Diplomatie

Na de toespraak van Lumumba tekenen Eyskens en Lumumba samen met hun respectievelijke ministers van Buitenlandse Zaken nog de officiële onafhankelijkheidsverklaring. Maar Boudewijn en Eyskens zijn boos en willen daarna onmiddellijk vertrekken. Na overleg onder de Belgen komt het uiteindelijk niet zover. Het plan is nu om Lumumba een nieuwe toespraak te laten houden als tegengewicht voor zijn eerdere verklaringen. Een Ghanese bemiddelaar wordt ingezet om hem te overtuigen en enkele Belgische ministers werken aan de tekst, vol dankbaarheid voor het jarenlange werk van de Belgen, die Lumumba uiteindelijk tijdens een lunch na de middag uitspreekt. Diezelfde avond vliegen Boudewijn en Eyskens dan toch nog terug naar België. Anderen, onder wie Kronacker en Vanaudenhove blijven nog wat langer de vierdaagse Congolese festiviteiten bijwonen. Al verlopen die in een vreemde sfeer: Lumumba heeft zijn discours misschien wel bijgestuurd, het algemene ongemak blijft en de houding van wantrouwen en antipathie van de Belgen ten opzichte van Lumumba neemt grote proporties aan. Ook tussen de Congolese leiders is de sfeer gespannen: Kronacker spreekt in zijn memoires van de regelrechte haat die hij tussen Lumumba en Kasavubu voelde hangen.

Fragment uit een brief van Omer Vanaudenhove aan zijn echtgenote, 1 juli 1960.

En verder?

Ook na de festiviteiten verblijven Vanaudenhove en Kronacker nog enige tijd in Congo. Kronacker maakt nog een werkuitstap naar suikerraffinaderij Sucraf in Kivu, waarin hij financiële belangen heeft. Vanaudenhove vergezelt hem en verkent het land. Hij is onder de indruk van zijn eerste verblijf in Congo. Leopoldstad is ‘een van de mooiste steden van de wereld’, laat hij aan zijn vrouw weten.¹³ De onafhankelijkheid stelt hem droevig. ‘Ze weten nog niet wat ze moeten doen met deze mooie vrijheid die we hen net gegeven hebben’, schrijft hij. Hij denkt dat het een vergissing was om de onafhankelijkheid zo snel toe te kennen.¹⁴ Ook Kronacker is op dat moment pessimistisch over de nabije Congolese toekomst, schrijft hij later in zijn memoires. Hij krijgt snel gelijk. Vanaf 4 juli komt het Congolese leger - de ‘Force Publique’ - in opstand. Kronacker en Vanaudenhove reizen terug naar Leopoldstad waar ze samen met de Belgische ambassadeur en minister Ganshof van der Meersch betrokken geraken in onderhandelingen met Lumumba. Uiteindelijk vertrekken beide heren ‘met het laatste vliegtuig’¹⁵ uit Leopoldstad: Vanaudenhove met de gedachte dat ‘die Lumumba een communistische gek was […] aan wie het werd ingepompt dat het kolonialisme verwerpelijk was in al zijn facetten’¹⁶, Kronacker in de overtuiging dat het vervolg grondig mis zou gaan. De zeer woelige eerste onafhankelijkheidsmaanden van Congo zijn begonnen.

‘Ma mission officielle et mon travail privé étant terminés, je rentrai en Belgique, convaincu qu’on allait tout droit au désastre‘.¹⁷

Paul Kronacker

Bronnen, noten en/of referenties

1. Eigen vertaling van ‘Jusqu’à présent le voyage s’est bien passé, sauf que hier matin à la déclaration officielle de l’Indépendance un très gros incident a eu lieu. Le Premier Ministre Congolais Lumumba a fortement en présence du Roi attaqué la Belgique. On ne parle que de cela ici. Je suppose qu’en Belgique on est au courant et que dans les journaux on parle de ce discours avec de gros titres.’ Liberas, Archief Omer Vanaudenhove (archief nr. 7), V / 3.7.: Brief van Omer Vanaudenhove aan zijn echtgenote, 1 juli 1960.

2. Gaston Eyskens en Jozef Smits, Gaston Eyskens: de memoires (Tielt: Lannoo, 1993) 574.

3. ‘Fébrilement’. Paul Kronacker, Souvenirs de paix et de guerre (Paris: Fayard, 1973) 205.

4. Volgens Kronacker is August De Schryver, minister van Afrikaanse Zaken, op de hoogte van de toespraak van Lumumba, of toch van de eerste, ‘gematigde’ versie van de tekst. Kronacker, Souvenirs, 205.

5. Eyskens en Smits, Gaston Eyskens, 575.

6. Vertaling uit David Van Reybrouck, Congo. Een geschiedenis (Amsterdam: De Bezige Bij, 2011) 290.

7. Liberas, Archief Omer Vanaudenhove (archief nr. 7), IV / 1.1.5. Typoscript van een biografie van Omer Vanaudenhove [ca. 1988], 69; IV / 1.2.3., Script van Ten huize van Omer Vanaudenhove door Joos Florquin (1977), 39.

8. Eyskens en Smits, Gaston Eyskens, 575.

9. Kronacker, Souvenirs, 205.

10. Eyskens en Smits, Gaston Eyskens, 575.

11. Eigen vertaling van ‘alors qu’incontestablement nous avons fait ici du très beau travail’. Liberas, Archief Omer Vanaudenhove (archief nr. 7), V / 3.7.: Brief van Omer Vanaudenhove aan zijn echtgenote, s.d. [2 juli 1960].

12. Eigen vertaling van ‘Au moment de la proclamation de l’indépendance, se place son fameux discours en présence du roi. Le chef congolais dit tout haut à un moment mal choisi, ce que chacun sait de la vie quotidienne des indigènes, des inégalités du système colonial.’ Jacques Van Offelen, La ronde du pouvoir. Mémoires politiques (Brussel: Didier Hatier, 1987) 203.

13. Liberas, Archief Omer Vanaudenhove (archief nr. 7), V / 3.7.: Brief van Omer Vanaudenhove aan zijn echtgenote, 1 juli 1960.

14. Liberas, Archief Omer Vanaudenhove (archief nr. 7), V / 3.7.: Brief van Omer Vanaudenhove aan zijn echtgenote, s.d. [2 juli 1960].

15. Liberas, Archief Omer Vanaudenhove (archief nr. 7), IV / 1.1.5. Typoscript van een biografie van Omer Vanaudenhove [ca. 1988], 70.

16. Liberas, Archief Omer Vanaudenhove (archief nr. 7), IV / 1.1.5. Typoscript van een biografie van Omer Vanaudenhove [ca. 1988], 70-71.

17. Kronacker, Souvenirs, 209.

Liberas, Archief Omer Vanaudenhove (archief nr. 7), IV / 1.1.5.; IV / 1.2.3.; V / 3.7.

Le Soir, 1 juli 1960, 1-3.

Davy Verbeke, 'De moord op Lumumba, symbool voor de Belgische persvrijheid? De inbeslagname van Pourquoi Pas? in 1964', in: LA Cahier 5. 'Waar de vrije meningsuiting ophoudt vrij te zijn'. Pers en censuur in de collectie van Liberas/Liberaal Archief (Gent: Liberas/Liberaal Archief, 2019) 56-58.

Gaston Eyskens en Jozef Smits, Gaston Eyskens: de memoires (Tielt: Lannoo, 1993) 573-576.

Paul Kronacker, Souvenirs de paix et de guerre (Paris: Fayard, 1973) 205-209.

Godfried Kwanten, August-Edmond De Schryver 1898-1991. Politieke biografie van een gentleman-staatsman (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2001) 564-569.

David Van Reybrouck, Congo. Een geschiedenis (Amsterdam: De Bezige Bij, 2011) 285-311.

Guy Vanthemsche, Congo. De impact van de kolonie op België (Tielt: Lannoo, 2008) 82, 193-196.

Zana Aziza Etambala, Congo ’55-’65. Van koning Boudewijn tot president Mobutu (Tielt: Lannoo, 1999) 153-175.

Hoe verwijs je naar dit artikel?

Sébastien Baudart, "Vanaudenhove, Kronacker en de onafhankelijkheid van Congo", Liberas Stories, laatst gewijzigd 13/03/2024.

copy url

volgend artikel

Colofon

Liberas Stories is een realisatie van cultuurarchief Liberas. Het werd ontwikkeld door Josworld en Webdoos naar een concept van Ruben Mantels. Aan de hand van een ‘Atlas’ en een ‘Magazine’ vertelt Liberas Stories de geschiedenis van het liberalisme en worden de collecties van Liberas gepresenteerd. Deze website werd gelanceerd in juni 2021 en is sindsdien verder uitgebouwd.

De inhoud van dit portaal is bestemd voor Liberas’ erfgoedgemeenschap, maar ook voor studenten, onderzoekers en journalisten en voor iedereen die ons erfgoed wil ontdekken. Het is geen catalogus van onze collectie: die vind je op liberas.eu.

Liberas heeft geprobeerd alle rechthebbenden op beeldmateriaal te contacteren. Personen of organisaties die zich alsnog in hun rechten voelen geschaad nemen contact op met Liberas vzw, Kramersplein 23, 9000 Gent.

Alle teksten op deze website mogen hergebruikt worden mits het overnemen van de auteurs- en bronvermelding. Alle opmerkingen met betrekking tot Liberas Stories - vragen, aanvullingen, correcties, suggesties voor nieuwe bijdragen - zijn welkom op info@liberas.eu.

Volg ons op