Negentiende-eeuwse liberale kiesverenigingen

In 1841 sticht een groep Brusselse vrijmetselaars onder leiding van Théodore Verhaegen de Société de l’Alliance Libérale, met een voor die tijd vroege vorm van partijorganisatie. Dit nieuwe initiatief bewijst zijn efficiëntie al direct tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 1842. Daardoor worden op andere plaatsen in het land gelijkaardige openbare liberale verenigingen opgericht. Op 14 juni 1846 roept l’Alliance deze liberale kiesverenigingen samen in Brussel voor het Liberaal Congres, waar de eerste op nationaal vlak gestructureerde politieke partij in de Belgische geschiedenis wordt opgericht. Bij haar stichting in 1846 neemt de Liberale Partij de uitbreiding van het stemrecht op in haar programma.²

De katholieken volgen al snel het voorbeeld van de liberalen en richten ook een partij op. De Katholieke Partij is onmiddellijk meer centraal georganiseerd dan de Liberale Partij, met een centraal comité, provinciale, arrondissements- en kantonale afdelingen. Dat lijkt vruchten af te werpen, waardoor de Liberale Partij in 1858 besluit om hun organisatie ook meer te structureren. Bovendien wordt er steeds meer ingezet op regionale afstemming voor de nationale verkiezingen.⁵

In 1857 ziet de Liberale Grondwettelijke en Kantonale Associatie van Ninove het licht. Het doel is het ‘beschermen en verdedigen van de volks-rigten en vrijheden, overeenkomstig de Constitutie en de wetten van het land en het vereenigen der poogingen om eene goede vertegenwoordiging te bekomen in de Kamers, in den Provincialen Raed en in elken Gemeente-Raed van het Kanton, door het kiezen van eerbare, bekwame en aen de algemeene belangen verkleefde persoonen.’ Een van de middelen om deze doelstellingen te bereiken, is het nemen van ‘alle noodzakelijke maatregels, ten koste des genootschaps, om de kiezerslijsten te herzien en volledig te maken.’⁶

Datzelfde jaar richt een groep burgers ook in Deinze een kiesvereniging op: de Liberale Grondwettelijke Vereeniging van het kanton Deinze.⁷ Als gevolg van de invoering van het Algemeen Meervoudig Stemrecht (1893) besluit de kiesvereniging in 1895 dat het hoognodig is om zichzelf te ontbinden en opnieuw op te richten volgens meer democratische grondbeginselen. De nieuwe Liberale Volksgezinde Vereeniging van het kanton Deinze heeft tot doel om (1) de kiesstrijd in het district te organiseren, (2) propaganda in de omliggende gemeenten te voeren, (3) betogingen, voordrachten en openbare zittingen in te richten, (4) financiële hulp te verlenen aan maatschappijen met hun zetel in het Liberaal Huis, (5) propaganda te verspreiden m.b.v. boekjes, vlugschriften, en vooral door het gesproken woord, (6) een documentatiedienst op te richten, (7) medewerking te verlenen aan inrichtingen voor sociale steun, en personen die het staatsonderwijs behartigen te ondersteunen, en (8) hulp te verlenen aan alle mogelijke omstandigheden aan de leden.⁸

Bij de Association Libérale de Bruxelles worden potentiële kandidaten voorgedragen door de leden. Na goedkeuring door het bestuur wordt hen per brief gevraagd of ze hun kandidatuur aanvaarden.⁹ Vervolgens worden die aanvaarde kandidaten op een lijst geplaatst, waarop de leden gedurende de hele stemming aanklachten of protesten tegen een persoon kunnen noteren. Het bestuur moet vóór het tellen van de stemmen een uitspraak te doen over alle aanklachten.¹⁰

Door grote interne twisten binnen lokale liberale associaties, zijn er geregeld splitsingen en naast elkaar opererende liberale groeperingen, zo ook in Brussel. Ondanks ideologische geschillen wordt er soms geprobeerd om voor de verkiezingen samen te werken en gezamenlijke lijsten op te stellen. Dat gaat gepaard met heel wat diplomatieke gesprekken en afwegingen van mogelijke kandidaten. Dergelijke samenwerkingen werken in sommige gevallen, maar ontploffen evengoed al vóór de verkiezingen daadwerkelijk plaatsvinden.¹¹

Tot de invoering van het algemeen meervoudig stemrecht in 1893 is er geen opkomstplicht en de kiezers moeten zich om te stemmen naar de arrondissementshoofdstad verplaatsen.¹⁸ Bijgevolg moeten kiesverenigingen vooral het eigen kiespubliek motiveren om op te dagen en te stemmen. In kiesblaadjes wordt gewezen op het belang van de provinciale en wetgevende verkiezingen. Daarnaast organiseren de kiesverenigingen vervoerdiensten om kiezers naar de stembureaus te brengen en bieden ze financiële en andere voordelen aan in ruil voor een stem.¹⁹

Verschillende kiesverenigingen, waaronder de Association Libérale de Bruges en de Liberale Grondwettelijke Vereeniging van Deinze, stellen lijsten op met kiezers die voor de eigen zaak gewonnen kunnen worden. Deze mensen worden vervolgens benaderd door influenceurs, mensen met invloed of die op goede voet met hen staan.²⁰ Ook minder legale middelen worden ingezet om stemmen te winnen. Intimidatie met geweld of ontslag, omkoping, fraude met de kiescijns en belastingaangifte enz. komen geregeld voor. Om deze verkiezingsfraude tegen te gaan, worden geleidelijk aan verschillende wetten ingevoerd die de kiesverrichtingen reguleren, het kiesgeheim versterken en stevige straffen opleggen bij overtredingen.²¹

In 1883 wordt het bekwaamheidskiesrecht ingevoerd voor de provinciale en gemeenteraadsverkiezingen. Voortaan mogen ook mannen die minimaal een diploma van het lager secundair onderwijs of een duidelijk omschreven equivalent kunnen voorleggen, alsook diegenen die een ambt of functie vervullen of een bepaald beroep uitoefenen waarvoor ze dezelfde vaardigheden nodig hebben, én mannen die slagen voor een kiesexamen, stemmen.²² Dit heeft meteen gevolgen voor de werking van de kiesverenigingen. Zo organiseert de kiesvereniging van het kanton Deinze lessen voor kandidaten voor het kiesexamen en worden de bekwaamheidskiezers als niet-betalende leden opgenomen in de vereniging.²³

Met de invoering van het algemeen meervoudig stemrecht verdwijnen de verenigingen en cursussen voor bekwaamheidskiezers weer van het toneel. Deze maken plaats voor gerichte infomomenten en visuele propaganda waarbij de bevolking geïnstrueerd wordt over de manier waarop een wettige stem uitgebracht kan worden.

De codificering van de kieswetgeving in 1872 leidt tot het opstellen van een kieswetboek, met een overzichtelijke en logische ordening van de regels waaraan de verkiezingen moeten voldoen. Een belangrijk principe in de Belgische kieswetgeving is dat kiesgerechtigde burgers zichzelf niet moeten registreren maar door de administratie op de kiezerslijst worden geplaatst. Bovendien krijgen ze een oproepingsbrief. Burgers kunnen controle uitoefenen op de kiezerslijsten en protesteren tegen het opnemen of schrappen van personen. Het opstellen van deze kiezerslijsten vormt inderdaad het voorwerp van tal van klachten en betwistingen.²⁴ In de statuten van de liberale kiesverenigingen staat het laten herzien of aanvullen van de kiezerslijsten expliciet vermeld als probaat middel in de kiesstrijd. Alle leden kunnen hiertoe initiatieven nemen, en de kosten van eventuele gerechtelijke stappen worden door de kiesvereniging betaald.²⁵ Zo stelt de liberale vereniging van het kanton Ninove in 1858 vijf leden aan om de kiezerslijsten na te kijken.²⁶

Ondanks de talrijke klachten zorgt de samenstelling van de kiezerslijsten door de administratie voor een vrij juiste registratie van de kiesgerechtigden.²⁷ Alle inspanningen ten spijt worden maar een beperkt aantal klachten aanvaard. Zo besteedt de liberale vereniging van het kanton Deinze in 1878 bijzondere zorg aan het bestuderen van de kiezerslijst voor de wetgevende verkiezingen. Tegen zes nieuwe liberale kiezers wordt klacht ingediend, maar zij worden niet geschrapt door de overheid. Twee katholieke kiezers worden na een klacht door de liberale kiesvereniging wél geschrapt van de kiezerslijst. Dezelfde tactiek wordt ook in 1880 gehanteerd. Er worden 27 aanvragen tot inschrijving van nieuwe kiezers aangevochten, en er worden drie nieuwe inschrijvingen van liberale kiezers gevraagd.²⁸

De invoering van het algemeen meervoudig stemrecht voor mannen in 1893 heeft een impact op de werking van de kiesverenigingen. Voortaan hebben alle mannen vanaf 25 jaar stemrecht. Elke mannelijke burger krijgt één stem, maar sommigen krijgen er twee of zelfs drie. Het aantal kiezers vertienvoudigt, maar een minderheid van de kiezers heeft een meerderheid van de stemmen.²⁹

De Deinzese liberale kiesvereniging besluit deel te nemen aan de gemeenteraadsverkiezingen in november 1895. Ruime voorbereidingen gebeuren er niet, pas ongeveer twee maanden voor de verkiezingen worden de eerste stappen ondernomen. Tien leden worden aangewezen om elk een deel van de kiezerslijst na te kijken. De resterende lijst wordt ter nazicht toevertrouwd aan de liberale Maatschappij van onderlinge bijstand Broederliefde. Voortaan gaat de aandacht niet meer naar wie er mag stemmen, maar naar het aantal stemmen dat kiezers toebedeeld krijgen. De kiezerslijsten worden onder meer naast het bevolkingsregister gelegd om na te gaan of de kiezers die Deinze verlaten hebben, ook effectief van de lijst geschrapt werden. Ze worden ook vergeleken met het kadaster om te zien of kiezers wel het correct aantal stemmen toegewezen kregen. Bijzondere aandacht gaat naar het aantal priesters die aangemeld staan op het adres van het pensionaat. Volgens de liberale vereniging vindt daar duidelijk misbruik plaats om extra stemmen te werven voor de Katholieke Partij.³⁰

Voor de samenstelling van de kandidatenlijst moeten kandidaten door minstens vijf leden voorgedragen worden, waarna over hun kandidatuur beslist wordt tijdens een stemming op een algemene ledenvergadering. Een maand voor de verkiezingen wordt een programma opgesteld. Centrale punten zijn onderwijs, liefdadigheid, weldadigheid, het instellen van referenda, openbare feesten en de organisatie van het brandweerkorps. In de twee weken voor de verkiezingen worden nog verschillende vergaderingen en meetings belegd en worden vlugschriften uitgedeeld.³¹

Sinds de kieswetgeving van 1872 en 1877 lag de verkiezingsprocedure strikt vast, met voorgedrukte stembiljetten, stemlokalen met een vaste ordening, stemhokjes en telbureaus. De wetgeving van 1877 bepaalt bovendien dat partijen getuigen mogen aanduiden om de kiesverrichtingen te controleren. De Liberale Volksgezinde Vereeniging van het kanton Deinze vaardigt voor de verkiezingen van 1895 dan ook getuigen af. De geleverde inspanningen leiden tot de gewenste resultaten, met 541 voorkeurstemmen voor de beste liberale kandidaat. Dat dit 261 stemmen minder is dan de sterkste katholieke kandidaat stelt niet teleur, maar doet wel het systeem van het meervoudig stemrecht in vraag stellen.³²

De kiesverenigingen maken gebruik van alle mogelijke middelen om propaganda te voeren. Naarmate de technische mogelijkheden uitbreiden, maar vooral wanneer het kiespubliek groter wordt, worden meer diverse middelen aangewend. Vlugschriften, pamfletten, spotprenten, circulaires en affiches vormen de meest zichtbare manier van campagne voeren. Negentiende-eeuws kiesdrukwerk wordt voornamelijk gekenmerkt door grote hoeveelheden tekst. Met diverse lettertypes, groottes en typografieën worden enkele woorden uitgelicht. Spotprenten maken de twistpunten tussen de partijen visueel duidelijk voor de kiezer. Regelmatig worden politici afgebeeld als zakkenvullers of hypocrieten.³³

Daarnaast wordt ook de pers ingeschakeld in de kiescampagne en de voortdurende ideologische strijd. De Association Libérale de Bruxelles bezorgt vanaf de jaren 1850 haar vlugschriften, circulaires en kandidatenlijsten ter publicatie aan liberale kranten zoals L’Indépendance belge en L’Observateur.³⁴ Andere kiesverenigingen nemen gelijkaardige initiatieven. Het bestuur van de Association Libérale de Bruges gaat in 1868 in overleg met de eigenaars van de kranten Journal de Bruges en l’Impartial. Beide stemmen toe om partijpropaganda op te nemen en de liberale kandidaten te steunen.35

Naar aanleiding van de verkiezingen in 1881 besluit de liberale vereniging van Deinze om de liberale krant Het Weekblad van Deynze uit te delen aan mensen van wie men verwacht dat er een vruchtbare bodem voor het liberale gedachtegoed gevonden kan worden. Bovendien worden de beste artikels samengebracht in een speciaal nummer dat breed wordt verspreid. Voor de verkiezingen van 1899 wordt ook de krant Het Laatste Nieuws gemobiliseerd. Twee jaar later worden de bladen ‘t Vaderland en de Strijd aan het repertorium van liberale pers gevoegd. Een nieuw opgericht ‘propagandakomiteit’ moet instaan voor de wekelijkse publicatie van artikels.³⁶

Ook de Liberale Associatie van het kanton Ninove komt tussen in de kosten voor liberale weekbladen. Zo wordt al in 1858 besloten dat de vereniging de helft van de kosten zal dragen van de abonnementen op liberale weekbladen die de herbergiers van de buitengemeenten nemen.³⁷

Daarnaast organiseren verschillende kiesverenigingen lokale meetings om kiezers te overtuigen.³⁸ In Deinze komt bijvoorbeeld de vraag om politieke conferenties te organiseren met sprekers van buiten de regio. Bijzonder is de voorstelling met ‘lichtverschijnsel’ - wellicht een toverlantaarn (laterna magica) - waarin ‘de gruwelijkheid der papen ten tijde van de inquisitie zou afgeschilderd worden’.³⁹ Ook populaire media worden dus gebruikt als propagandamiddel.

Zoals al duidelijk blijkt uit de doelstellingen van de in 1895 vernieuwde Liberale Volksgezinde Vereeniging van het kanton Deinze, verbreden de doelstellingen van de kiesverenigingen in de loop van de negentiende eeuw. Waar de acties aanvankelijk enkel gericht zijn ten behoeve van de verkiezingen, groeien heel wat kiesverenigingen uit tot echte partijafdelingen die een centrale plaats innemen in het lokale liberale leven. Er zijn goede contacten met lokale sport-, muziek-, doelgroepen- en ontspanningsverenigingen, en de Liberale Huizen waarin de Liberale Associaties gevestigd zijn, vormen een ontmoetingsplek voor alle liberalen. Toch blijft het politieke engagement centraal staan.

In Ninove is een belangrijk aspect van de werking de organisatie van voordrachten voor de leden. Bij alle belangrijke kwesties die aan bod komen in de Kamer, worden bijeenkomsten belegd om te kunnen discussiëren over de volksbelangen in dezen. Ook de eigen politieke koers kan zo scherper gesteld worden.⁴⁰

De kiesvereniging van het kanton Deinze zet evenmin enkel in op de verkiezingen. Naast de organisatie van politieke voordrachten, steunt de vereniging heel gericht het staatsonderwijs. Door giften in te zamelen voor de behoeftige leerlingen van de openbare scholen, wil de liberale associatie van het kanton Deinze ouders aanmoedigen om hun kinderen daar in te schrijven. Ze neemt ook initiatieven voor de oprichting van een openbare bewaarschool en middelbare school in de stad. Tevens worden alle mogelijke middelen aangewend om personen die als liberaal te boek staan te laten aannemen als stadsambtenaren. Steeds meer ontpopt de kiesvereniging zich tot een brede liberale vereniging die de kern vormt van de liberale beweging in Deinze. Zo wordt er in 1897 een turnafdeling ingericht en volgt in 1898 (opnieuw) een afdeling van de Liberale Jonge Wacht.⁴¹

Die eerste liberale kiesverenigingen dragen al de kiemen van politieke partij(afdelingen) in zich. Door een verdere professionalisering, de uitbouw van een meer gestructureerde partij, en wetgeving die zich naar de realiteit van partijvorming plooit, spelen kiesverenigingen een steeds belangrijkere rol. Hun werking met polls voor het opstellen van kieslijsten, de propagandawerking, vergaderingen om de programmapunten en politieke koers af te stemmen, en de organisatie van voordrachten en meetings om de leden en het brede publiek politiek te vormen, staat nog steeds centraal bij hedendaagse politieke partijen.