Librado: het BRT-monopolie doorbroken

Deze bijdrage is het vervolg op een eerste bijdrage over de begindagen van de radio en het antwoord van de liberalen en een tweede over hoe de liberalen omgingen met het verschijnsel televisie in de periode 1945-1980.

Vanaf het begin van de radio in de jaren twintig neemt de overheid een actieve rol op in de regulering en controle van alles wat er op de radio en later op de televisie te zien is. In de vooroorlogse periode uiten liberalen hun zorgen over de toenemende invloed van katholieken en socialisten, die hun eigen radiostations opzetten. Om te voorkomen dat hun concurrenten het radiolandschap volledig domineren, richten liberale regeringsleden het Nationaal Instituut voor de Radio-Omroep (het NIR, de voorloper van de BRT, later VRT) op. Het NIR moet onder toezicht van de regering zorgen voor neutrale berichtgeving op de radio. Tegelijkertijd krijgen politiek geïnspireerde zendgemachtigden de vrijheid om hun eigen programma's in afgebakende tijdsblokken uit te zenden via de frequentieband van het NIR.

De Tweede Wereldoorlog maakt abrupt een einde aan dit Belgische compromis. Het systeem van een neutrale staatszender met onafhankelijke zendgemachtigden wordt vervangen door het BBC-model. Het NIR wordt de enige gemachtigde voor uitzendingen, onder strikte controle van de overheid. Deze situatie duurt tot 1960, wanneer het parlement de controle overneemt. Uitzonderingen op dit BRT-monopolie zijn gastprogramma’s die geproduceerd worden door politieke en levensbeschouwelijke derden. Deze programma’s zijn echter strikt gereguleerd door het BRT-bestuur en mogen alleen ideologisch geïnspireerd zijn.

Deze situatie is een doorn in het oog van de liberalen die vanaf eind jaren zestig hun bezwaren beginnen te formuleren. Ze wijzen op het verbod op reclame bij de BRT, het gebrek aan concurrentie in het televisielandschap, de (volgens hen) partijdige journalisten en de saaie programma’s. De Partij voor Vrijheid en Vooruitgang (PVV) pleit voor een mediabestel zoals in Nederland, dat lijkt op het vooroorlogse Belgische model met uitzendingen door derden. Hun uiteindelijke doel is een volledige breuk met het BRT-monopolie en de oprichting van commerciële radio- en televisiezenders. In de jaren zeventig voeren ze de druk op, zowel in de regering en het parlement als in de geschreven pers, wat leidt tot een liberale zegetocht in de jaren tachtig.¹

De druk die de liberalen in de jaren zeventig op het wettelijk kader van de BRT leggen, werpt in 1979 zijn vruchten af. De eerste wetgevende stappen beginnen in 1976. De PVV zit dan in de regering van CVP’er Leo Tindemans. Onder deze regering wordt op 18 juni 1976 een eerste ontwerp van decreet ingediend bij de Cultuurraad voor de Nederlandse Cultuurgemeenschap. Dit eerste ontwerpdecreet draagt duidelijk de sporen van de eerder geformuleerde PVV-ideeën, namelijk de (her)invoering van de zendgemachtigde vereniging. Door de val van de regering bevriest men dit ontwerp. In 1978 hervatten de gesprekken, maar zonder de PVV. De Volksunie en de BSP lossen de PVV in de nieuwe regering-Tindemans af. Ook dit tweede rondje komt voortijdig ten einde, wederom door de val van de regering. Uiteindelijk pikt de regering-Wilfried Martens I het ontwerp van decreet voor een derde keer op in november 1979. Met Wilfried Martens van de CVP aan het roer, samen met de BSP en aangevuld met regionalisten van het FDF, wordt uiteindelijk op 19 december 1979 het nieuwe BRT-decreet goedgekeurd. Ironisch genoeg zonder de PVV (en de Volksunie), zij wilden niet aanwezig zijn bij de stemming.²

Het nieuwe BRT-decreet brengt heel wat innovaties met zich mee. Zo verkleint men de raad van beheer van de BRT van 13 naar 12 leden om de absolute meerderheid van CVP-benoemingen te vermijden. Daarnaast wordt een adviesraad van luisteraars en kijkers opgericht (samengesteld uit leden van erkende socio-culturele kringen) die de inhoud van de programma’s bespreekt, en worden de regels van journalistieke objectiviteit aangescherpt. Dé grote innovatie is echter de invoering van zendtijd voor derden. Erkende omroepverenigingen mogen voortaan tot maximaal 50% van de uitzendtijd van de BRT gebruikmaken. Daarmee heeft men in Vlaanderen nu een omroeplandschap dat goed lijkt op dat van Nederland. In Nederland heeft men omroepverenigingen, zoals KRO, VPRO en TROS, die bestaan naast de door de wet verplichte ‘taakomroepen’ zoals de NOS.

De PVV heeft op het decreet van 1979 een groot aantal opmerkingen. Het oorspronkelijke ontwerpdecreet, dat zij in 1976 nog mee uittekenden, is tegen 1979 te veel veranderd. Met 75 amendementen op de reeds sterk gewijzigde tekst uit 1978, zijn de omroepverenigingen gemuteerd tot een papieren tijger. In zijn boek Het einde van het BRT-monopolie (1982) formuleert Dirk Verhofstadt de voornaamste liberale kritieke op het nieuwe decreet. De zendgemachtigde verenigingen zijn ‘veredelde gastprogramma’s’ is het credo. Vooral de onmogelijkheid om rechtstreeks te mogen uitzenden, is een pijnpunt. De BRT controleert op die manier alles wat op antenne gaat. Bijkomend is ook de zendtijd een probleem. Het decreet laat oorspronkelijk jaarlijks in totaal 156 uur zendtijd toe voor alle derden samen. Dat blijken er om allerlei redenen uiteindelijk maar 86,5 te zijn. Het CDO (de christendemocratische zendgemachtigde) trekt 13,5 uur naar zich toe en Librado bemachtigt slechts 7,5 uur.³ Als klap op de vuurpijl kunnen de zendgemachtigden niet om het even wat uitzenden: ze mogen enkel programma’s maken die zijn ‘afgestemd op het verschaffen van informatieve duiding en opiniëring bij de actualiteit’.⁴

Op 16 januari 1980 ziet Librado het levenslicht en de statuten verschijnen heel snel in de Bijlagen bij het Belgisch Staatsblad.⁵ Een kleine voetnoot die we hier kunnen plaatsen is het bestaan van een feitelijke vereniging Librado, opgericht in 1976. Onder de mantel van het LIRTI (het Liberaal Radio- en Televisie Instituut) is men dan al bezig met de voorbereiding van de oprichting van Librado als zendgemachtigde vereniging. Men was ervan overtuigd dat het ontwerpdecreet in 1976 vlot door het parlement zou passeren.⁶ Hoe het ook zij, Librado gaat echt uit de startblokken in januari 1980. Een eerste uitzending volgt (om allerlei redenen) bijna een jaar later op 14 januari 1981 om exact 19.17 u.

Frans Strieleman fungeert als voorzitter van de raad van bestuur terwijl Dirk Verhofstadt als producer aanschuift. Het eerste programma van Librado heet Voor het nieuws. Niet toevallig speelt het programma net voor het BRT-journaal van kwart voor acht. Hoewel het BRT-decreet redelijk strikt is in wat men in de uitzendingen door derden mag tonen (namelijk opiniërende programma’s bij de actualiteit) doet de redactie van Librado toch haar best om de programma’s zo licht mogelijk te houden. Er zit zeker in de beginjaren nog een duidelijk filosofisch-educatief verantwoorde lijn in de programma’s. In 1983 zendt men bijvoorbeeld de Amerikaanse docu-reeks Free to Choose van de vrijemarkteconoom Milton Friedman uit.⁷ Librado gaat echter handig om met de opgelegde beperkingen. In de loop van de jaren tachtig produceren ze tussen de actualiteitsprogramma’s ook meer amusementsprogramma’s. Populaire onderdelen van een Librado-uitzending zijn bijvoorbeeld het automagazine Turbo en het popmuziekprogramma Special.

De Librado-redactie kijkt goed naar wat er op dat moment in Nederland gebeurt. Daar was de omroepvereniging TROS al enige jaren actief als amusementsomroep. In de jaren zeventig leidde dit in Nederland tot heel wat discussies over ‘vertrossing’: het fenomeen van de verschuiving van educatieve programma’s naar “oppervlakkige” amusementstelevisie. In de jaren tachtig speelt ook mee dat de TROS zich steeds meer aligneert met de rechts-liberale VVD in Nederland. TROS blijkt voor het pas opgerichte Librado dus een ideaal businessmodel. Een van de eerste programma’s die Librado overneemt van de TROS is de al eerder aangehaalde reeks van Milton Friedman.⁸ In het Librado TV-magazine (de televisiegids uitgegeven door Librado) gaat de aankondiging van het programma gepaard met een niet mis te verstane boodschap: ‘De Vlaamse BRT acht het blijkbaar staatsgevaarlijk deze reeks uit te zenden, wellicht omdat Friedman zich een tegenstander betoont van een staatsomroep, die hij een aantasting noemt van de vrije meningsuiting’.⁹

Librado kan dankzij zijn gevarieerde programmatie mooie kijkcijfers voorleggen. Het is echter moeilijk om de populariteit van de uitzendingen door derden te meten. De kijkcijfers zeggen iets, maar niet het volledige plaatje. Hoe dan ook concludeert Librado op basis van die cijfers dat zij de populairste omroepvereniging in Vlaanderen zijn.¹⁰ De populaire programma’s Librado-Special, Librado-Turbo en Librado-Info worden verder aangevuld met eveneens populaire segmenten zoals De Ombudsman. In dit format lost een ombudsman de problemen op van de vrouw of man in de straat (kijkers konden zelf problemen aanbrengen).¹¹ Interessant is dat in dit programma liberale accenten worden gelegd: het komt vaak aan bod dat de burger het slachtoffer is van een kafkaëske overheid. Ook hiervoor krijgt Librado het aan de stok met de BRT. Die had immers al eerder plannen om een gelijkaardig programma in de ether te sturen, maar ziet zich voorbijgestoken door het kleinere Librado.¹² Een laatste belangrijk element dat Librado vrij uniek maakt binnen de regeling voor uitzendingen door politieke derden, zijn de live-uitzendingen. Het programma Librado-Dossier is het eerste liveprogramma door een politieke derde. Tijdens het discussieprogramma (waarin meestal een liberaal kopstuk te gast is om een bepaald thema te bespreken) kunnen kijkers live inbellen om vragen te stellen of te reageren.

De gouden tijd van Librado is ongetwijfeld de jaren tachtig. Maar we mogen de populariteit van Librado ook niet overschatten. Prof. dr. Luk Boone van de KU Leuven is in die periode bijvoorbeeld bijzonder kritisch over de houding van de liberalen in het hele BRT-monopolievraagstuk. Zo beschuldigt hij de familie Verhofstadt (en met name Dirk Verhofstadt) er bijvoorbeeld van Librado te gebruiken om ‘snoepreisjes op te souperen’. Naar welk voorval Boone hier verwijst, is echter niet duidelijk. Daarnaast zijn de programma’s door derden volgens hem in het algemeen ‘een flop, ze worden alleen bekeken door overtuigden’.¹³ Hoe dan ook, is de rol van de uitzendingen door derden tegen de jaren negentig volledig uitgespeeld. De reden hiervoor ligt voor de hand: in 1989 gaat de eerste commerciële zender van Vlaanderen op antenne, de VTM (Vlaamse Televisie Maatschappij).  Onder de liberale ministers van Cultuur - Karel Poma (1981-1985) en Patrick Dewael (1985-1992) - wordt vorm gegeven aan het zogenaamde Kabeldecreet van 1987 dat het definitieve einde van het BRT-monopolie betekent. De nieuw opgerichte VTM kwam voort uit de eerdere VMM (Vlaamse Media Maatschappij), een concern samengesteld uit 85% van de Vlaamse dag- en weekbladpers. VTM peuzelt in een ijltempo de kijkcijfers van de BRT op, maar ook die van het Vlaamse publiek dat uit gewoonte afstemde op de Nederlandse televisie.¹⁴

De komst van commerciële televisie luidt ook het einde in van de uitzendingen van politieke derden. Ze blijven voortbestaan in de jaren negentig, maar hun doel om het BRT-monopolie te breken, is sinds 1989 ingehaald. Uiteindelijk worden de uitzendingen door politieke derden afgevoerd. In ruil blijven er wel nog politieke duidingsprogramma’s over. Uitzendingen voor levensbeschouwelijke derden (uitzendingen van erediensten en filosofische programma’s) blijven wel nog bestaan. De laatste Librado-uitzending vindt plaats op 17 december 2001 en is een retrospectief op bijna 20 jaar liberale televisie-uitzendingen. Zowel het audiovisueel als het administratief archief wordt kort na de stopzettingen overgedragen aan Liberas (toen Liberaal Archief). De meeste uitzendingen (de live-uitzendingen meestal niet) zijn bewaard op videocassettes. Deze zijn gedigitaliseerd en online raadpleegbaar.