Een refrein dat zweeft op de lippen van elke liberaal. Over het Geuzenlied

Naar aanleiding van een merkwaardig voorval in 1968 (zie kader) ontstaat een polemiek over de ontstaansdatum van het Geuzenlied. Op basis van diverse bronnen, verschillende drukken en een grondige inhoudelijke analyse van de tekst, geraken de betrokken literair-historici het er wel over eens dat het lied waarschijnlijk in verschillende fasen zijn definitieve vorm krijgt. Niet enkel de aanwezigheid van Chambord maar ook de tussentijdse verkiezingen voor de Kamer van Volksvertegenwoordigers van 15 tot 17 september 1873, zijn bepalend voor de totstandkoming. Ter gelegenheid van die verkiezingen krijgt het oorspronkelijke lied zijn meer vrijzinnig-liberale ondertoon. Vooral de slotregels van de derde strofe maken daarbij school en staan later als begrip bijna op zichzelf: “Van ’t ongediert der papen, Verlost ons Vaderland.”³

Het lied krijgt eveneens een Franse vertaling door Eugène Gens (1814-1881). Deze leraar geschiedenis aan het Antwerpse atheneum heeft verschillende historische werken op zijn actief. Hoewel niet meteen de meest literaire figuur, beschikt hij over een goede pen. Zijn Franstalige versie is opgedragen aan de Antwerpse liberale politicus Fernand ‘Nand’ Van der Taelen. Er verschijnen eveneens Nederlandstalige varianten op het Geuzenlied, met een of meer aangepaste zinnen. De tekst inspireert ook letterkundigen. Zo schrijft Karel Bogaerd in 1881 een gedicht dat eindigt met “de dag dat elk zijn eigen koning, en ook zijn eigen paus zal zijn”, een zin die zo uit het Geuzenlied is gehaald.

Liberalen spreken enkel in superlatieven over het lied van De Geyter. In het laatste kwart van de negentiende eeuw zingen zij het te pas en te onpas. Het lied weerklinkt op politieke bijeenkomsten maar ook op prijsuitreikingen in officiële scholen. De volledige tekst verschijnt in liberale weekbladen en verspreidt zich verder via pamfletten. Reeds in november 1875 noteert Het Handelsblad dat op ieder ‘geuzenfeest’ het lied weerklinkt.⁴ Louis Hymans schrijft in zijn boek La Belgique Contemporaine dat dit de enige volkshymne is die het hart van de massa kon beroeren.⁵ “Het is een lied dat zweeft op de lippen van iedere praal, oude pruik of vooruitstrevend”, aldus nog een liberaal blad in 1892.⁶ Vanzelfsprekend verschijnt het lied ook in het Nederlandsch Liederboek van het Willemsfonds.⁷ Tientallen jaren later schrijft Julius Hoste sr. naar aanleiding van het overlijden van De Geyter: “Kennen niet alle vrijzinnigen van ons land de Geyter’s machtig Geuzenlied, dat zoo ontzettend veel heeft bijgedragen tot de herleving van de liberale partij?”⁸

Omgekeerd werkt het Geuzenlied als een lap op een rode stier bij katholieke tegenstrevers. De katholieke pers heeft het over een “door en door gemeen geuzenlied”, een “oneerlijk lied dat altijd een schandmerk voor de makers zal zijn”, een “liberale Marseillaise” en een “schandig partijlied” dat oproept tot “burgeroorlog” en uitblinkt door “onbeschofte taal”.⁹ De kranten hekelen bij herhaling dat de burgerwacht in Antwerpen het stuk zingt. Veelvuldig zijn de stukken die erop wijzen dat nachtelijke rustverstoorders het Geuzenlied zingen. Wat is het lied meer dan een nachtbrakerslied, zo luidt de schampere ondertoon. Het opduiken van de Franse versie grijpen de katholieke kranten aan om alle registers open te trekken in het kader van de Vlaamse strijd. De maskers vallen af en nu is de ware aard van de liberalen zichtbaar.¹⁰ Zoals wel meer het geval is bij dergelijke polarisaties, sparen de opiniemakers hun tegenstrevers niet: “Wanneer ik dat lied hoor zingen door jonge meisjes en jonge vrouwen, heb ik medelijden met hen en medelijden met het geslacht, waarvan zij de moeders zullen worden.”¹¹ Dat er een variant mogelijk is met daarin het fragment “’t ongediert der geuzen” is gelukkig voor hen mooi meegenomen.

Het debat over het Geuzenlied haalt zelfs het parlement, wat nog maar eens toont hoe het op korte tijd uitgroeit tot een belangrijk symbool. In de zitting van de Kamer van Volksvertegenwoordigers van 17 mei 1876 trekt de katholiek Charles Woeste een eerste keer van leer tegen het Geuzenlied. Dit is nog eens het geval tijdens de zitting van 8 februari 1883. Aanleiding vormt een incident in Menen op 5 februari. Leerlingen van de regimentschool wandelen er na afloop van een oefening in de straten en zingen luidkeels het Geuzenlied. De Kortrijkse katholieke volksvertegenwoordiger Auguste Reynaert ontketent een kleine discussie wanneer hij dit in het parlement aanklaagt. Hij ziet het als een “wezenlijke belediging van de krijgstucht en de katholieke bevolking van Menen”. De Brusselse liberaal Gustave Jottrand antwoordt daarop laconiek dat dit lied een ‘nationaal lied’ is. Deze reactie geeft aanleiding tot luid protest op de oppositiebanken. De katholiek Charles de Montpellier stelt onomwonden dat het een lied is van de liberalen. In de zitting van 13 februari komt het hierover tot een volgende discussie. De liberale minister van Defensie Guillaume Gratry gaat in discussie met J.J. de Laet. Deze volksvertegenwoordiger citeert in het Frans enkele regels uit het lied om het gemene karakter aan te tonen. Daarop merkt de liberale minister van Justitie Jules Bara droogjes op dat hij moet opletten aangezien hij een gevaarlijk lied aan het zingen is. Er klinkt luid gelach, dat zich nog eens herhaalt wanneer liberaal Julius De Vigne opmerkt dat er ook wel een klerikale tekst is op die melodie. Minister van Binnenlandse Zaken Frère Orban vindt het daarop welletjes en sluit de zitting met de mededeling dat de betrokken officier is gestraft.¹² Jaren later duikt het lied nog eens op in het parlement. In een Kamerdebat op 20 juni 1911 stelt Emile Vandervelde onomwonden dat het lied de socialisten met de liberalen verbindt.