Dit zijn zij: ons verhaal over 150 jaar liberaal feminisme

Algemeen genomen gaat men ervan uit dat het liberaal of burgerlijk feminisme in de loop van de tweede helft van de 19de eeuw in Brussel ontstaat met de oprichting van vrijzinnige scholen door Isabelle de Gatti De Gamond. Deze scholen bieden kwalitatief onderwijs voor meisjes aan en leiden vrouwen zoals Marie Popelin, Marie Spaak-Janson, Marguerite Van De Wiele en Louise Coens op. Het zijn deze vrouwen die, samen met Isala van Diest, in 1892 de Liga voor de Rechten van de Vrouw oprichten. De Liga wordt gesteund door het vrijzinnige, Brusselse milieu, dat zich als politiek neutraal profileert. Heel wat leden maken evenwel deel uit van de liberale beweging. Op korte tijd slaagt de Liga erin om vrouwen bewust te maken en te verenigen. Ondertussen is ca. 1880, ook in België, de eerste feministische golf gestart. Men gaat ervan uit dat op dat moment de eerste lokale liberale vrouwenverenigingen ontstonden.

Vanuit de wens om overal vrijzinnig en kwalitatief onderwijs voor meisjes aan te bieden, ontstaan ook in het Gentse liberale verenigingen die zich concentreren op sociaal en cultureel werk. Het liberale maandblad Het Volksbelang bericht over werkmeisjesgenootschappen, waar werkmeisjes een aanbod krijgen van toneel, zang, boeken lezen of brieven en poëzie schrijven. In Antwerpen vinden we vroege vermeldingen van de vrouwenafdeling van het Liberaal Verbond Antwerpen in 1888. Het Volksbelang van 30 november 1875 vermeldt de Liberale Dames van Antwerpen. Een deel van deze organisaties blijft bestaan maar verandert van naam, een deel houdt op te bestaan, terwijl nieuwe afdelingen worden opgericht.

Deze vrouwen werken versnipperd maar wel steeds rond socio-cultureel werk, liefdadigheid en onderwijs. Rond de jaren 1920 komt er een kentering. Jane Brigode en Marthe Boël zijn tijdens de Eerste Wereldoorlog allebei actief in de Union Patriotique des Femmes Belges, daarna binnen de Belgische Liga voor de Rechten van de Vrouw en nog later binnen de Vrouwenraad van Marie Popelin. Ze oefenen een belangrijke invloed uit binnen de Liberale Partij en krijgen de partij zo ver om de eis voor vrouwenstemrecht op gemeentelijk niveau te steunen. Die wet werd uiteindelijk goedgekeurd in 1920. De liberalen en socialisten dachten immers dat de huisvrouwen op het platteland voor de katholieken zouden stemmen. Dat blijkt niet zo te zijn en Jane Brigode schopt het in 1921 zelfs tot schepen in Vorst. Door dit stemrecht op gemeentelijk niveau beseffen de liberalen dat vrouwen een factor zijn om rekening mee te houden.

Op 27 juni 1921 wordt de wet betreffende de verenigingen zonder winstoogmerk van kracht, wat het makkelijker maakt om een vereniging op te richten. Op het Liberaal Congres van 1921 roept de partij op om overal liberale vrouwenverenigingen te stichten. Zo richten Jane Brigode en Marthe Boël onmiddellijk een afdeling op in hun respectievelijke thuissteden, Brussel en La Louvière. Ook op het Vlaamse platteland ontstaan lokale verenigingen van liberale vrouwen.  In 1923 richten Marthe Boël, Jane Brigode, Suzanne Orban, Gabrielle Rosy-Warnant, Hélène Goblet d’Alviella, Georgette Ciselet en Alice Buysse de Nationale Federatie der Liberale Vrouwen (NFLV) op. Het is aannemelijk dat de reeds bestaande liberale vrouwenverenigingen zich op dat moment onder de vlag van de NFLV verenigen om zich naast hun liefdadigheidsbezigheden ook toe te leggen op de politieke vorming van vrouwen en de eis om gelijke rechten. De meeste afdelingen verenigen zich later in Solidarité/Solidariteit, de sociale groepering van liberale vrouwen die in 1937 binnen de NFLV officieel wordt opgericht door Emilie Speth.

Marthe Boël wordt in 1934 voorzitter van de Nationale Vrouwenraad. Ze wordt als voorzitter bij de NFLV opgevolgd door Emilie Speth, die - vanuit dit voorzitterschap - Jane Brigode en Georgette Ciselet lanceert in de Liberale Partij. In 1937 wordt Jane Brigode zelfs ondervoorzitter van de partij waardoor ze tijdens de Tweede Wereldoorlog, als waarnemend voorzitter, de partij clandestien door de woelige oorlogsjaren leidt. Haar eis voor algemeen stemrecht voor vrouwen bergt ze evenwel nooit op. Dankzij de status van Jane Brigode als heldin van twee oorlogen wordt het vrouwenstemrecht in 1947 opgenomen in het programma van de Liberale Partij. In 1948 is het stemrecht en dus de eis ‘één vrouw, één stem’ een feit. Op dat moment is Georgette Ciselet strijdbaar voorzitster van de NFLV.

Begin jaren 1960 ziet Willy De Clercq, ondervoorzitter van de partij, de Nationale Federatie van Liberale Vrouwen echter tanen. In 1965 vraagt hij de Gentse Lucienne Herman-Michielsens (1926-1995) om  voorzitster te worden van de juridische commissie van de vrouwenfederatie. Hij hoopt dat de vereniging weer aan invloed zal winnen en opnieuw een politiek programma zal formuleren. Hij wil Herman-Michielsens ook de Vlaamse vleugel laten uitbouwen binnen de Federatie, die sinds haar ontstaan vooral onder invloed van Franstalige Brusselsen staat. In 1970 wordt ze tijdens de algemene vergadering verkozen tot voorzitter van de Nationale Vrouwenfederatie van de PVV/PLP, de nieuwe naam van de NFLV.

Op 24 februari 1972 wordt het Cultuurpactakkoord gesloten. De Vlaamse Gemeenschap is nu bevoegd voor cultuur en uit dit akkoord ontstaat een subsidieregeling voor koepels van socioculturele verenigingen. Frans Grootjans, lid van de Cultuurraad voor de Nederlandse Gemeenschap (PVV-voorzitter vanaf 1973) ziet in dit Cultuurpactakkoord mogelijkheden om een liberale socioculturele werking uit te bouwen, ondersteund met middelen uit de Nederlandstalige cultuurgemeenschap. Deze zullen het mogelijk maken om de sociaal-culturele vrouwengroeperingen te bundelen in een overkoepelende vereniging. De Brugse Simonne Claes-Van Waes, neemt, samen met vier andere vrouwen onder wie Lucienne Herman-Michielsens, het initiatief. Voor Simonne Claes-Van Waes is het echter niet voldoende om de ‘handwerk- en liefdadigheidsverenigingen’ nationaal te ondersteunen, zij wil de werking uitbreiden met een vormingsdimensie.

De stichtende leden nemen hun functie op als lid van het dagelijks bestuur. Later worden nog vier bestuurders toegevoegd zodat elke provincie vertegenwoordigd is. Simonne Claes-Van Waes blijft als ‘stichter-moeder’ 34 jaar voorzitter en wordt daardoor wel eens smalend ‘voorzitter voor het leven’ genoemd.

Het is ongetwijfeld door het charisma en de overredingskracht van Simonne Claes-Van Waes dat de SCVVLV vanaf 1975, na een aarzelende start, uitgroeit tot een bloeiende vereniging die grote politieke talenten zoals Lucienne Herman-Michielsens, Jeannine Leduc en Annemie Neyts voortbrengt.

In 1972 en 1973 reizen Claes-Van Waes en haar bestuurders Vlaanderen af om reeds bestaande afdelingen te overtuigen zich aan te sluiten bij de koepel. Na ongeveer zes maanden kan Simonne een zestigtal verenigingen overtuigen. De SCVVLV blijft echter geplaagd door een tekort aan middelen, aangezien ze nog niet erkend is als koepelorganisatie. Ondanks statutaire verplichtingen om een algemene vergadering te houden, beslist men om deze uit te stellen tot de vereniging sterker staat. Uiteindelijk gaat de allereerste algemene vergadering met de verkiezing van een nieuw bestuur door op 11 januari 1975. Op dat moment verschijnt ook Annemie Neyts ten tonele. 1975 kan gezien worden als het jaar van de kentering. Het is niet toevallig het Jaar van de Vrouw. In oktober 1975 ontvangt de SCVVLV haar langverwachte erkenning als koepelorganisatie en zal ze subsidies ontvangen met terugwerkende kracht. Hierdoor kunnen twee educatieve medewerkers aangeworven worden.

Op voorstel van Annemie Neyts voegt de SCVVLV dat jaar ook een logo toe aan de naam. Daarvoor wordt toepasselijk het logo van het Internationaal Jaar van de Vrouw gekozen, de vredesduif met het universele vrouwenteken, in het blauw gezet. Dit logo blijft bijna 50 jaar lang hét merk van de Liberale Vrouwen, telkens aangepast aan de geldende mode.

In 1984, op de tiende algemene vergadering beslist men om niet langer de naam Socio-Culturele Vereniging van Vlaamse Liberale Vrouwen te gebruiken maar enkel de korte versie Liberale Vrouwen.

In 1992 vieren de Liberale Vrouwen hun twintigste verjaardag. Op dat moment overkoepelt de vereniging meer dan tweehonderd lokale afdelingen. De jaren 1975-1992 zijn ongetwijfeld de gouden jaren voor de Liberale Vrouwen. Toch worden ook zij geconfronteerd met problemen die ze meeslepen doorheen hun geschiedenis: een tekort aan financiële middelen, diverse verbeteringstrajecten opgelegd door de subsidiërende Vlaamse Overheid, een groot verloop van personeel en het spanningsveld tussen de Socio-Culturele Liberale Vrouwen en de politieke PVV/(Open)VLD-vrouwen.

De aantrekkingskracht van de Liberale Vrouwen tijdens deze periode heeft veel te maken met de aantrekkingskracht én het netwerk van Simonne Claes-Van Waes. De Liberale Vrouwen evolueren in die jaren naar een typische vrouwenorganisatie van die tijd. Zij doen vooral aan womenempowerment en welzijn, en verbreden inhoudelijk door het aansnijden van maatschappelijke thema’s als de situatie van vrouwen in andere culturen of gelijke kansen voor gemeenschappen als LGBTQIA+.

Rond de eeuwwisseling gaat Simonne Claes-Van Waes op zoek naar een opvolger. Dit proces neemt ettelijke jaren in beslag. In de jaren 1990 vraagt Antoinette Pêcher, die op dat moment in de Vrouwenraad zetelt als vertegenwoordiger van Vrouw en Vrijheid (een feministische liberale denktank), aan Aviva Dierckx om toe te treden tot deze Vrouwenraad als vertegenwoordiger van de VLD-Vrouwen (de vereniging van liberale politica’s). Claes-Van Waes vertegenwoordigt er de Liberale Vrouwen (de liberale socioculturele vrouwenwerking). Het trio werkt samen om feministische standpunten ingang te laten vinden binnen het liberalisme en de partij. Dit ‘zusterschap’ leidt ertoe dat Claes-Van Waes Aviva Dierckx meermaals vraagt om toe te treden tot ‘haar’ raad van bestuur. Dierckx weigert dit steeds tot ze verhuist naar Brussel. Daar wordt ze eerst voorzitter van de lokale afdeling in Jette en via die weg wordt ze lid van de raad van bestuur als vertegenwoordiger van het Brussels Gewest. In 2006 volgt Aviva Dierckx Simonne Claes-Van Waes op als voorzitster van de Liberale Vrouwen.

Aviva Dierckx is een inhoudelijk sterke voorzitter maar wil niet alles afbreken wat Claes-Van Waes gedurende 34 jaar heeft opgebouwd. Ze probeert een voorzichtig evenwicht te vinden tussen de ‘vriendinnenclub’ en de ‘maatschappelijk relevante vrouwenorganisatie’. Het ingediende beleidsplan had een vernietigende kritiek gekregen van de Vlaamse overheid en de vereniging kreeg een verbeteringstraject opgelegd. Om het hoofd te bieden aan deze kritiek geeft Dierckx in 2009, in het kader van het Darwinjaar, lezingen aan lokale afdelingen. Ze voert de normaliseringsclausule in, werkt verder rond ethische thema’s zoals abortus en richt schrijfcafés euthanasie in.

Dierckx tracht tijdens haar jaren als voorzitter de vereniging te verjongen, dit met wisselend succes. Ze blijft 12 jaar voorzitter. Ze had zichzelf vooropgesteld niet vast te houden aan het voorzitterschap en dit slechts een tiental jaar te doen. Om alle hervormingen - enerzijds noodzakelijk door de opmerkingen van de overheid en anderzijds wenselijk om de vereniging te laten verder bestaan - te kunnen doorvoeren, zijn drie termijnen nipt. Ze wil zich echter aan haar woord houden en gaat in haar laatste termijn op zoek naar een opvolger die, net zoals zij, verder zal bouwen op de realisaties van haar voorgangers. In 2014 wordt de Brusselse Khadija Zamouri verkozen als bestuurslid. In 2017 vraagt Dierckx haar om haar op te volgen als voorzitter en zo geschiedt. Dierckx zorgt niet enkel voor een nieuwe voorzitter maar trekt ook een aantal nieuwe, jongere bestuursleden aan: Fabienne Blavier, Alana Herman, Alexandra Roumans en Sigrid Callebert. Daarnaast laat ze de vereniging in handen van een jonge en dynamische directeur, Lieselotte Thys.

Het persoonlijke verhaal van huidig voorzitter Khadija Zamouri leest als een boek. Het verhaal is mooi, sterk en past goed in de traditie van de Liberale Vrouwen. Zamouri vat, tegen de wens van haar ouders in, de studies leerkracht aan. Na één jaar lesgeven in Antwerpen vertrekt ze naar Brussel. Daar komt ze op het kabinet van Annemie Neyts terecht (1999), waar ze Aviva Dierckx leert kennen. Zo begint haar engagement bij de Liberale Vrouwen waar ze in 2018 voorzitster wordt.

Dit is ongetwijfeld het voorzitterschap met de meeste hindernissen, maar ook met de grootste veranderingen. Bij haar aantreden moet de vereniging een nieuw beleidsplan indienen, een beleidsplan dat Zamouri, als ‘novice’, moet verdedigen bij de Vlaamse overheid. Het beleidsplan wordt goedgekeurd maar de subsidies worden sterk verminderd en er wordt een verbeteringstraject opgelegd. Het is nu aan Zamouri en de staf om het nieuwe beleidsplan aan de afdelingen diets te maken. Op dat moment nemen zowel de directeur als een educatieve medewerker ontslag. De focus van de nieuwe voorzitter wordt daardoor onmiddellijk verlegd naar de zoektocht naar een nieuwe directeur. Begin 2020 wordt Alexandra Roumans aangeworven die meteen start met de professionalisering van de vereniging en de uitvoering van het beleidsplan. En dan… slaat corona toe, met onder meer lockdowns, verplicht telewerk, een verbod op socioculturele activiteiten. De Liberale Vrouwen werken echter wél verder. Er worden per provincie digitale BV-cafés - administratieve vormingen voor bestuursleden - gehouden waarop het nieuwe beleidsplan wordt toegelicht. Ook de algemene vergaderingen gaan digitaal door. Van Hendrik Conscience wordt gezegd dat hij zijn volk leerde lezen, de Liberale Vrouwen hebben hun volk leren ‘Zoomen’.