.png)
Voor Willemsfonds Brussel is de viering van hun tienjarig bestaan in 1882-1883 de ideale gelegenheid om met een brede waaier aan activiteiten hun veelzijdigheid aan te tonen.
In 1882-1883 viert de Willemsfondsafdeling in Brussel haar tienjarig bestaan. Sinds haar oprichting in 1873 kon de afdeling een divers en geëngageerd publiek bereiken. Met de inhuldiging van een nieuw lokaal en de uitrol van een toekomstplan gaat Willemsfonds Brussel het jubileumjaar ambitieus in. Er worden talloze initiatieven ontplooid, van volksvoordrachten en volksbibliotheken tot een Comiteit van Vlaamsche Grieven en een Comiteit voor Stoffelijke Belangen, met een focus op volksopvoeding, emancipatie, en Vlaamse rechten. Dat jaar markeert de veelzijdigheid van het Willemsfonds, dat zich niet beperkt tot één streven, maar een breed scala aan maatschappelijke belangen behartigt.
Afdelingsboegbeelden Emanuel Hiel (zittend links) en Julius Hoste (zittend rechts) op een plechtigheid bij de aanvang van de werken aan de haven van Brussel op 28 juli 1900 (Liberas)
Met de oprichting van het Willemsfonds in 1851 in Gent was de basis gelegd voor een liberaal flamingante verenigingscultuur in heel Vlaanderen. Op 18 oktober 1873 hielden de Brusselaars hun afdeling boven de doopvont. Ze bereikten onmiddellijk een heel divers en geëngageerd publiek. Onder hen Hendrik Conscience (letterkundige en conservator van het Wiertzmuseum), Edmond Picard (advocaat en liberaal progressist), Alphons Vandenpeereboom (liberaal volksvertegenwoordiger en minister), Karel Buls (edelsmid en liberaal politicus), Albrecht en Juliaan De Vriendt (kunstschilders), Lucien Jottrand en zijn zoon Gustave (liberale politici), Eugène Van Bemmel (letterkundige en hoogleraar aan de ULB), Laurent Veydt (directeur van de Société Générale), Julius Hoste sr. (uitgever), Emanuel Hiel (letterkundige), Leon Vanderkindere (liberaal politicus en hoogleraar geschiedenis aan de ULB), Felix Cogen (kunstschilder), Auguste Couvreur (liberaal volksvertegenwoordiger) en Edmond De Vigne (bouwkundige).
Na tien bruisende jaren vol activiteiten en initiatieven pakt de afdeling in het werkjaar 1882-1883 fier uit met een ambitieus toekomstplan. De interne werking krijgt een nieuwe structuur, er wordt ruimte gemaakt voor toekomstige uitdagingen en de beschikbare middelen worden onder de loep genomen. De afdeling zet in op een steeds nauwere samenwerking met andere - bij voorkeur vrijzinnige - Brusselse spelers die zich ook inzetten voor volksopvoeding, emancipatie en/of Vlaamse rechten.
Niet minder dan 795 leden, het hoogste aantal ooit, schrijven zich in het jubeljaar in. Een tienkoppig bestuur met aan het hoofd de onvermoeibare Julius Hoste sr. coördineert en faciliteert. Speciaal voor het jubileumjaar duikt een nieuwe functie op: Albert Peerenboom wordt bestuurslid-bezuiniger, een functietitel die voor zich spreekt. Om alles in goede banen te leiden, komt dat bestuur niet minder dan 62 keer samen en wordt maandelijks overlegd met de voorzitters van de vele werkgroepen. Op de evenementen en activiteiten lijkt geen rem te staan. Volgend overzicht maakt duidelijk op welke manier het Willemsfonds in Brussel als Nederlandstalige, vrijzinnig-liberale vereniging een impact probeert te hebben op het sociaal-politieke-culturele leven.
De afdeling Brussel bedankt het Algemeen Bestuur voor zijn aanwezigheid bij de inhuldiging van het nieuw lokaal (Liberas)
Het jubileumjaar van het Willemsfonds Brussel kent op 30 september 1882 een schitterende start met de inhuldiging van het nieuwe Willemsfondslokaal in de Leopoldstraat nr. 11. De fine fleur van het Willemsfonds en van de Brusselse liberale politici tekent present. Burgemeester Karel Buls, Kamervoorzitter Auguste Couvreur en vertegenwoordigers van het Algemeen Bestuur Paul Fredericq en August Gondry houden een inspirerende voordracht, waarna het banket kan beginnen. Voor de financiering van het lokaal is in hoofdzaak een beroep gedaan op het mecenaat van de leden en andere sympathisanten. Om de recurrente kosten enigszins te kunnen dekken, wordt het lokaal, mits een kleine vergoeding, ook ter beschikking gesteld van bevriende organisaties, zoals De Veldbloem, de Ligue de l’Enseignement of Onderwijzerskring, de Kring tot Uitbreiding van het Stemrecht van Paul Janson, het bestuur van het Nationaal Toneel, enz.
Volksvoordracht in de zaal van de Syndicale Kamer (1882) (Liberas)
De volksvoordrachten breiden in 1882-1883 flink uit. In de voorsteden en de meer landelijke gebieden rond Brussel worden lokale comiteiten opgericht als antennes van het nieuw opgerichte Middencomiteit voor Volksvoordrachten van het Willemsfonds Brussel onder leiding van Edmond Hendricx. Onder de vleugels van deze werkgroep worden in het jubileumjaar dertien volksvoordrachten georganiseerd in Brussel, drie in Laken en in Bosvoorde, twee in Jette, Anderlecht, Elsene en Ukkel, en één in Sint-Gillis. De voordrachten gaan gepaard met muziek, zang en voordracht en in de buitengemeenten wordt, als extraatje, een gratis boekentombola georganiseerd. Al bij al een heel ambitieus programma dat, volgens het jaarverslag, ondanks de ‘banvloek van pastoor en kloosterheer’ en dankzij zowel het ‘zuiver gehalte onzer muzikale programma’s’, het ‘gematigd woord’ van de voordrachtgevers als de ‘de onvergetelijke toewijding van honderden onzer leden’, op heel veel bijval kan rekenen.
Catalogus van de Brusselse Willemsfondsbibliotheek (1896)
De vijf volksbibliotheken met leeskabinet van de afdeling steken ook een tandje bij. Het Comiteit voor de Openbare kostelooze Volksboekerijen onder leiding van de Algemeene Opziener der Boekerijen, Bosmans, coördineert de werking en verdeling van de boeken. Vierduizend lezers zijn dat jaar goed voor net geen tienduizend ontleningen en het bestuur beslist om de komende jaren vooral in te zetten op de buitenbibliotheken en hun aantal te vermeerderen, want die moeten ‘brandpunten die licht en beschaving brengen’ worden.
Petitie van het Willemsfonds Brussel gericht aan de Kamer van Volksvertegenwoordigers, met betrekking tot de tweetaligheid op bankbiljetten (1881) (Kamer van Volksvertegenwoordigers, Parlementaire Handelingen, 10.12.1881)
Het nieuw opgerichte Comiteit van Vlaamsche Grieven, onder leiding van Frans Reinhard en Julius Beving, bundelt vanaf 1882 alle vertoogschriften die de afdeling richting overheid of andere organisaties wenst te sturen. In het werkjaar 1882-1883 redigeert het comité niet minder dan 23 vragen en petities, in hoofdzaak over het gebruik van het Nederlands in het onderwijs en in bestuurszaken.
Op 26 september 1882 gaan ze nog een stap verder en sturen, samen met verenigingen uit andere steden, een afvaardiging naar het kabinet van Openbare Werken. Julius Hoste, Emanuel Hiel, Jan Van Rijswijck, Jan Van Beers en hun vrienden leggen de liberale minister Xavier Olin een eisenpakket voor betreffende de taaltoestanden in zijn departement in de Vlaamse provincies. Olin belooft de taalrechten strikt te zullen toepassen en stelt zelf voor om waar nodig een klachtenbureau, zeg maar ombudsdienst, op te richten. Een jaar later geeft de afdeling een rapport met betrekking tot de subsidiëring van het Nederlandstalig toneel af aan de minister van Binnenlandse Zaken, Gustave Rolin-Jaequemyns.
Volksbelang, in de 19e eeuw het belangrijkste Vlaamsgezind weekblad in België (Liberas)
Broederlijk naast het Comiteit van Vlaamsche Grieven duikt een Comiteit van Propaganda op, dat focust op het verspreiden van de juiste pers onder de inwoners van Brussel en omstreken. Niet minder dan 5.640 losse nummers van liberale kranten en tijdschriften vinden hun weg naar het grote publiek, naast de wekelijkse pakketten die de zieken in de Burgerlijke Godshuizen toegestuurd krijgen. En het spreekt voor zich dat de afdeling een warme oproep lanceert naar de Vlaamse liberale uitgevers om gul te zijn met gratis nummers.
Onder de veertigtal bij naam genoemde titels vinden we uit Brussel De Zweep en het Zondagsblad, uit Gent het Volksbelang en het Morgenblad, uit Aalst de Vooruit, uit Ieper De Toekomst, uit Antwerpen De Scheldegalm en De Koophandel, uit Maldegem de Volksbode, uit Leuven De Liberaal, uit Hasselt De Demer en verder nog de Lierenaar, De Stad Nieuwpoort, de Brugsche Beiaard, de Gazet van Willebroek, de Thouroutenaar, de Gazet van Tienen, De Stad Kortrijk en De Maas uit Maaseik. De ministeries van Oorlog en Openbare Werken krijgen in het daaropvolgende jaar extra aandacht daar zij de verspreiding van deze kranten in de militaire ziekenhuizen en het verzamelen van gelezen exemplaren in de spoorwegstations hadden geblokkeerd.
Willems-Fonds, maandelijksche uitgave der afdeeling Brussel (1881) (Liberas)
Nauw aansluitend bij het Comiteit van Propaganda is er de uitgave van de Almanak van de afdeling, die naar jaarlijkse gewoonte op kosten van Xavier Havermans wordt verdeeld. Havermans is behalve enthousiast Willemsfondser van het eerste uur, ook voorzitter van de Veldbloem, een vaste partner van de afdeling en actief in Brussel sinds 1852. De almanak gaat gratis naar alle leden en naar een hele reeks herbergen in en rond Brussel. Voordrachten en andere evenementen van de afdeling worden op die manier bekendgemaakt bij een ruimer publiek.
Het Willems-Fonds, maandelijksche uitgave der afdeeling Brussel dat sinds 1881 door de afdeling wordt uitgegeven, loopt dat jaar gewoon door en brengt naast informatie over het reilen en zeilen van de afdeling ook de integrale tekst van drie volksvoordrachten tot bij de leden en een selectie van publieke plaatsen. Verdere verspreiding is om financiële redenen niet haalbaar, de hoop is dat het hoofdbestuur in Gent ooit het belang van dit tijdschrift inziet en subsidies voorziet.
Liefdadigheid in Brussel: het Werk van het Nachtverblijf (1886) (UGent)
Ook het Comiteit voor Stoffelijke Belangen ziet in september 1882 het levenslicht, geïnspireerd door een voorstel van de Nieuwpoortse Willemsfondsvoorzitter Pieter De Swarte. De geneesheren Kops en Kann nemen de leiding op zich en schrijven een lijvig verslag over de welvaartsverdeling in Vlaanderen en Brussel. De welvaartskloof op zowel het platteland als in de geïndustrialiseerde steden baart hen zorgen en Willemsfonds Brussel beslist om in deze context twee paden te bewandelen: overheden aanspreken via de Grievencommissie en activiteiten organiseren die welvaartsbevorderend voor arbeiders zouden zijn. Hiervoor wordt overlegd met de Syndicale Vereeniging van Brussel, met Gustave Rolin-Jaequemyns als minister van Binnenlandse Zaken en met de Nederlandse Maatschappij Tot nut van ’t Algemeen. Het eerste miniproject is een tentoonstelling in de loop van 1884 met door arbeiders gemaakte voorwerpen tijdens hun vrije tijd, een in die tijd populair initiatief doorheen Vlaanderen.
De brochure L’enseignement du flamand dans les écoles primaires de Bruxelles, par un ancien instituteur bruxellois (1882) (Universiteitsbibliotheek Gent, BIB.S.056255)
Het Comiteit van Onderwijs onder leiding van Emile Doms zet de bestaande werking rond het Nederlandstalig onderwijs met groot enthousiasme voort en steekt een tandje bij. Het lager onderwijs in Brussel en in de voorsteden wordt in 1882 grondig doorgelicht en de pijnpunten op het vlak van onderwijs in de moedertaal worden door het comiteit in kaart gebracht. Ook de middelbare scholen worden in die zin doorgelicht en het comiteit, dat integraal uit (oud-)leerkrachten bestaat, bereidt in het kader van het lopende wetgevend werk in de Kamer een rapport voor de liberale volksvertegenwoordigers voor. Een onderzoek naar de toestand in de Normaalscholen staat ook in de steigers, hoewel het overduidelijk was dat de Nederlandstalige opleiding in Vlaanderen in de meeste gevallen slechts een façade voor Franstalig onderwijs bood. De resultaten worden gebundeld in een gratis brochure, gedrukt op 2.000 exemplaren, met de welluidende titel L’enseignement du flamand dans les écoles primaires de Bruxelles, par un ancien instituteur bruxellois.
Viering van 100 jaar Willemsfondsonderwijs ‘Nederlands voor Anderstaligen’ (1880-1980) (Liberas)
De Vlaamsche Klas (1877-1880) waarin het Brusselse Willemsfonds samen met de Ligue de l’Enseignement een Nederlandstalige lessenreeks voor volwassenen organiseerde, was uitermate succesvol gebleken. De afdeling trekt daaruit de juiste lessen en start in november 1880 met de allereerste “leergang in de Nederlandsche taal voor anderstaligen”. De gerenommeerde Willemsfonds Avondschool van Brussel is geboren. Het wordt een mix van avond- en weekendonderwijs dat vooral in koude herfst- en wintermaanden doorgaat met in het eerste jaar al 140 inschrijvingen: 76 mannen en 64 vrouwen. Door dit onverwacht succes moet onmiddellijk een grotere en meer geschikte lesruimte worden gezocht. Karel Buls, schepen van Onderwijs en dienstdoend burgemeester, biedt een lokaal aan in gemeenteschool nr. 10 in de Rollebeekstraat. De intekenaars blijken vooral onderwijzeressen en enkele onderwijzers uit de voorsteden te zijn. Vreemd dat er amper interesse in Brussel zelf is, maar de afdeling is niet verbaasd: de minachting voor het Nederlands in Brussel is nog groot en er is dus nog werk aan de winkel. Het initiatief krijgt in de daaropvolgende jaren vleugels. In het jubileumjaar zijn reeds 550 volwassenen ingeschreven, verdeeld over een gemeenteschool in de Brusselse Rollebeekstraat en het atheneum van Elsene.
Uitnodiging voor een Willemsfondsvoordracht op 2 april 1882 in het Beursgebouw op de Anspachlaan over de invoering van het Algemeen Meervoudig Stemrecht (Liberas)
Een ander emanciperend initiatief speelt in op de aangekondigde kieshervorming, met name de invoering van het capaciteits- of bekwaamheidsstemrecht. De uitbreiding van het gemeentelijk stemrecht vanaf de verkiezingen van 1884 mikt onder meer op diegenen die slagen in een zogenaamd kiesexamen. De afdeling hoopt ook daarop te kunnen inzetten door ongeletterde mannen via avond- of weekendonderwijs hiervoor klaar te stomen.
Uitnodiging voor een toneelvoorstelling van het Willemsfonds in de Alhambra-schouwburg. Een drama over de schoolstrijd wordt gevolgd door een blijspel (1882) (Liberas)
Ook op de wekelijkse ledenbijeenkomsten biedt het bestuur een brede waaier van activiteiten aan. Er wordt voorgelezen, al dan niet uit eigen werk zoals Julius Hoste sr. uit De Brusselsche Straatzanger, en er worden aanvullende voordrachten georganiseerd.
In december 1882 start een reeks oefendebatten, waarin de leden rond een bepaald thema een rol krijgen toegewezen en vervolgens volgens de regels van de kunst een geanimeerd debat voeren. Deze formule, die toch behoorlijk wat voorbereiding vergt, trekt vlug een honderdtal leden en wordt nog driemaal hernomen.
De Benoit’s Kring die alle vele jaren de activiteiten van het Willemsfonds muzikaal opluistert, schuift zijn autonomie opzij en wordt in 1883 de koorafdeling van de afdeling.
Standbeeld van Karel Miry in Gent (Liberas)
In het jubeljaar 1882-1883 worden niet enkel tal van engagementen opgenomen, er is ook reden tot feest. Na de feestelijke inhuldiging van het nieuwe lokaal volgen nog heel wat andere evenementen. Op 24 december organiseert het Comiteit van Onderwijs met de steun van het stadsbestuur een groot kerstfeest in de Alhambra, de iconische schouwburg in de Emile Jacqmainlaan, toen de grootste theaterzaal in Brussel. Aanwezig zijn 800 kinderen uit de Brusselse gemeentescholen die als geschenk in totaal voor 1.400 frank aan boeken, spaarboekjes en kledingstukken krijgen. Er worden stukken van Karel Miry gezongen en onder anderen burgemeester Karel Buls, onderwijsminister Pierre Van Humbeeck en zijn collega van Financiën Charles Graux zijn aanwezig.
Portret van Arthur Goemaere, stichter en eerste voorzitter van de Bond der Belgische Drukpers (Liberas)
Een maand na het succesvolle kerstfeest, in januari 1883, organiseert de afdeling het eerste Congres van de Vlaamse Pers, maar moet helaas vaststellen dat de oprichting van een Bond der Vlaamsche Pers voorlopig een toekomstdroom blijft. Lang liet de oprichting van die bond echter niet meer op zich wachten. Op 8 november 1885, op een congres op de Antwerpse wereldtentoonstelling, wordt de Bond der Belgische Drukpers opgericht.
Portret van Karel Buls in de Gentse studentenalmanak van ’t Zal Wel Gaan (Liberas)
Ook huldeblijken kunnen in het feestjaar niet ontbreken. Samen met De Veldbloem zet Willemsfonds Brussel de Maldegemse dichteres Courtmans-Berchmans in de bloemetjes en laat voor haar een borstbeeld vervaardigen. De beeldhouwer is niemand minder dan Jef Lambeaux, lid van de afdeling, die in de daaropvolgende decennia enkele van de meest controversiële beeldhouwwerken uit de Belgische geschiedenis, waaronder De menselijke driften, creëert.
Ernest Gilon uit Verviers, uitgever van de naar hem genoemde Bibliothèque Gilon, wordt gehuldigd vanwege zijn inzet voor het rationalisme en voor wat het Willemsfond betreft, zijn bereidheid om ook Nederlandstalige auteurs regelmatig in zijn fonds op te nemen.
Karel Buls, erevoorzitter van de afdeling en burgemeester van Brussel, wordt in het kader van het jubileum gehuldigd en krijgt eveneens een borstbeeld van de hand van Jef Lambeaux.
De omvang van de werking in 1882-1883 is exuberant, om het zacht uit te drukken. Vraag is natuurlijk of al die plannen en opgestarte projecten een lang leven zijn beschoren. Het ledenaantal (en dus ook de bijdragen) krijgt alvast een serieuze klap. Om en bij de 200 leden nemen ontslag waardoor er in het werkjaar 1883-1884 slechts 602 van de 795 leden over blijven. Een aantal van hen stapt over naar de afdeling Schaarbeek, maar het merendeel, waarschijnlijk om redenen van opportunisme lid geworden of lid gemaakt in het feestjaar, verdwijnt uit het Willemsfonds. Het budget komt onder zware druk te staan en de afdeling moet de gevolgen dragen van een jaar boven de eigen stand te leven. Het aantal volksvoordrachten wordt (tijdelijk) flink ingeperkt, de uitgave van het maandblad wordt met pijn in het hart stopgezet, de plannen om lessen ter voorbereiding op het kiesexamen te organiseren, belanden in de koelkast, het Comiteit van Stoffelijke Belangen wordt ontbonden en ook de andere werkgroepen moeten besparen, doch blijven actief.
Dit extreem gevulde werkjaar was uitzonderlijk en niet voor herhaling vatbaar. Het toont echter op een uitbundige wijze waartoe het Willemsfonds in staat was en waar de vele potentiële doelstellingen gespreid lagen. Het verengen van de Willemsfondswerking tot het flamingant en vrijzinnig liberaal streven bewijst hier te beperkend te zijn. Veeleer duidt dit jaar dat een algemene maatschappelijke bekommernis in al zijn facetten de agenda bepaalde.
Jaarboek van het Willems-Fonds voor 1870 (Gent: Rogghé, 1869) p. LXIII-LXIV.
Jaarboek van het Willems-Fonds voor 1871 (Gent: Rogghé, 1870) p. XXVIII-XXIX.
Jaarboek van het Willems-Fonds voor 1872 (Gent: Rogghé, 1871) p. LXV-LXVII.
Jaarboek van het Willems-Fonds voor 1874 (Gent: Rogghé, 1873) p. LX-LXII.
Jaarboek van het Willems-Fonds voor 1875 (Gent: Rogghé, 1874) p. XLVII-LIII.
Jaarboek van het Willems-Fonds voor 1883 (Gent: Vuylsteke, 1882) p. 53-84.
Jaarboek van het Willems-Fonds voor 1884 (Gent: Vuylsteke, 1883) p. 24-75.
Willems-Fonds. Maandelijkse Uitgave der Afdeeling Brussel (1881-1884).
Thierry Demey, Geschiedenis van de Brusselse scholen (Brussel: Brussels Hoofdstedelijk Gewest Directie Monumenten en Landschappen, 2005) 12-15.
Bart D’hondt, ‘Aan de wieg van het Vlaams cultuurleven in Brussel - Julius Hoste sr.’, in: Kortweg (december 2022): 8-9.
Bart D’hondt, ‘Het verhaal van Willemsfonds Brussel (1)’, in: Kortweg (november 2023): 5-9.
Luc Sieben, ‘Julius Hoste en het Brusselse Willemsfonds (1873-1921)’, in: Marcel Bots (ed.), Vader Hoste (Gent: Liberaal Archief, 1989) 49-55.
Sam Van Clemen, ‘Veldbloem (De)’, in: Digitale Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, geraadpleegd op 21.12.2022.
Liberas Stories is een realisatie van cultuurarchief Liberas. Het werd ontwikkeld door Josworld en Webdoos naar een concept van Ruben Mantels. Aan de hand van een ‘Atlas’ en een ‘Magazine’ vertelt Liberas Stories de geschiedenis van het liberalisme en worden de collecties van Liberas gepresenteerd. Deze website werd gelanceerd in juni 2021 en is sindsdien verder uitgebouwd.
De inhoud van dit portaal is bestemd voor Liberas’ erfgoedgemeenschap, maar ook voor studenten, onderzoekers en journalisten en voor iedereen die ons erfgoed wil ontdekken. Het is geen catalogus van onze collectie: die vind je op liberas.eu.
Liberas heeft geprobeerd alle rechthebbenden op beeldmateriaal te contacteren. Personen of organisaties die zich alsnog in hun rechten voelen geschaad nemen contact op met Liberas vzw, Kramersplein 23, 9000 Gent.
Alle teksten op deze website mogen hergebruikt worden mits het overnemen van de auteurs- en bronvermelding. Alle opmerkingen met betrekking tot Liberas Stories - vragen, aanvullingen, correcties, suggesties voor nieuwe bijdragen - zijn welkom op info@liberas.eu.