Bronnen, noten en/of referenties
Voor de karakterbeschrijvingen van bovenstaande liberalen werd gebruik gemaakt van diverse, in onderstaande lijst opgenomen, bronnen. Portretteringen in biografische en historische studies, maar ook in de pers (onder andere in Pourquoi Pas? en Le Face à Main) en in getuigenissen van tijdgenoten die hen van nabij hebben gekend (in onder andere memoires, interviews en herdenkingsteksten). Vooral Jacques Van Offelen, in de betrokken periode kabinetschef van vicepremier Albert Devèze, portretteerde in zijn boeken enkele figuren op een zeer levendige en gedetailleerde manier. Deze informatie werd gecombineerd met het gedrag van de figuren zoals het naar voren komt uit de verslagen van de vergaderingen van de liberale ministers tijdens de regering-Eyskens (opgetekend en uitgegeven door dezelfde Jacques Van Offelen), persartikels, archieven (Hilaire Lahaye, Liberale Partij), verkiezingspropaganda en de fotocollectie van Liberas. Algemene karakterkenmerken waarover de geraadpleegde bronnen eensgezind zijn/eenzelfde beeld geven, zijn zonder verdere context of verwijzing in de tekst opgenomen. Beschrijvingen die meer over het imago van de figuren gaan, worden gekaderd als 'gezien als', 'omschreven als', 'staat bekend als' en dergelijke. Citaten, meestal van ‘gekleurde’/venijnige omschrijvingen uit La Libre Belgique, worden in noot steeds vergezeld van een exacte bronverwijzing.
Liberas, Archief Herman Vanderpoorten (archief nr. 39), nr. 15: grafrede Victor Sabbe, 1958.
Liberas, Archief Hilaire Lahaye (archief nr. 1104).
Liberas, Archief Jacques Van Offelen (archief nr. 52), nr. 1.2.: Dagboek, p. 3491-3492 (6 oktober 1988).
Liberas, Archief Liberaal Archief / Liberas (nr. 1982), 169: transcriptie van een interview met Willem Pelemans, 1987.
Archief Liberale Partij / Parti Libéral - Partij voor Vrijheid en Vooruitgang (PVV) / Parti de la Liberté et du Progrès (PLP) (archief nr. 15).
Liberas, Archiefcollectie verkiezingspropaganda (archief nr. 2000).
Agir et réagir. Bi-mensuel libéral de doctrine et de combat, nr. 4 (15 februari 1948): 1; nr. 15 (1 augustus 1948): 1-2.
De Koerier, Liberaal blad voor Brugge en Provincie, 7, nr. 7 (juli 1950): 1-2.
De Militant, Maandblad der Liberale Federatie en Liberale Jonge Wachten van het arrondissement Ieper, 4, nr. 4 (juni 1950): 1, 3.
De Nieuwe Gazet, 30 juni 1949: 2; juni 1950.
De Wekker, Weekblad voor de Kantons Veurne-Nieuwpoort-Diksmuide, 18, nr. 23 (9 juni 1950): 1.
Het Laatste Nieuws, 8-24 oktober 1945; 1 juli 1949; januari-juni 1950; 22 maart 1955: 2.
Het Volksbelang, 77, nr. 6 (6 februari 1954); 82, nr. 28 (18 juli 1959).
L'Action Libérale, 4, nr. 9 (mei 1950): 1.
La Dernière Heure, 1 mei 1937: 3; januari-juli 1950.
La Flandre Libérale, 1 juli 1949: 1; januari-juni 1950.
La Libre Belgique, 8-24 oktober 1945; 12 augustus 1949: 1; januari-juni 1950.
La Meuse, 29 juni 1949: 2; 7 juni 1950: 4.
Le Soir, januari-juni 1950; 3 februari 1954: 1; 22 maart 1955: 1; 22 maart 1955: 1; 27 november 1955: 4; 7 juli 1959: 2; 29-30 november 1959: 2; 8 februari 1963: 1 en 6; 28 maart 1964: 2; 15 december 1964: 3; 16 april 1965: 2; 11 maart 1966: 3.
Pourquoi Pas?, 22, nr. 955 (18 november 1932): 2891-2893; 24, nr. 1035 (1 juni 1934): 1255-1257; 27, nr. 1200 (30 juli 1937): 2699-2702; 28, nr. 1264 (21 oktober 1938): 3515; 30, nr. 1340 (5 april 1940), 747-749; 36, nr. 1448 (30 augustus 1946): 2235-2237; 36, nr. 1453 (4 oktober 1946): 2555-2559; 37, nr. 1482 (25 april 1947): 1027-1028; 37, nr. 1509 (31 oktober 1947): 2803-2804; 37, nr. 1516 (19 december 1947): 3339-3343; 38, nr. 1534 (23 april 1948): 1147-1150; 39, nr. 1609 (30 september 1949): 2691-2695; 40, nr. 1638 (21 april 1950): 1082; 40, nr. 1652 (28 juli 1950): 2179-2182; 48, nr. 2089 (12 december 1958): 3-7.
Vers l’Avenir, 7 juni 1950: 3; 14 juni 1950: 3.
Adrien Antoniol, Albert Devèze: Un homme d’état libéral (Bruxelles: Université Libre de Bruxelles, 2018).
Gustaaf Baeteman, ‘Lilar, Albert’, in: Nationaal Biografisch Woordenboek 17 (Brussel: Paleis der Academiën, 2005) 421-428.
Francis Balace, Willy De Clercq en Robert Planchar, Jean Rey, Liégeois, Européen, homme politique. Actes de la commémoration Jean Rey 1902-2002 (Liège: Université de Liège, 2004).
Sébastien Baudart, ‘De andere stem van Vlaanderen’, in: Liberas Stories, geraadpleegd 1.5.2022.
Sébastien Baudart, ‘De liberalen tegen Leopold III’, in: Liberas Stories, geraadpleegd 16.11.2022.
Sébastien Baudart, ‘De vliegende senator’, in: liberas.eu.
Sébastien Baudart, ‘Komplot’, in: Liberas Stories, geraadpleegd 12.8.2022.
Belelite. Databank van de Belgische regeringen sinds 1831, geraadpleegd 1.5.2022.
Belgische Senaat, Buitengewone vergadering van woensdag 17 maart 1971, Hulde aan de heren P. Struye, A. Lilar, E. Machtens, J. Van In, A. De Clerck, J. Dupont, Ch. Héger, G. Housiaux, H. Lahaye, G. Van den Daele, O. Verboven en R. Vreven, naar aanleiding van hun vijfentwintig jaar ambtsvervulling […]: Huldebetuigingen door Senaatsvoorzitter Paul Struye.
Louis Binnemans, Jacques Van Offelen. Une vision libérale (Dinant: Bourdeaux-Capelle, 1976) 68-81.
Jacques Brassine de La Buissière, ‘Demuyter, Ernest’, in: Biographie Belge d'Outre-Mer / Belgische Overzeese Biografie (Brussel: Académie Royale des Sciences d'Outre-Mer/Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen, 1988): 94-96.
Jacques Brassinne de La Buissière, ‘Lahaye, Hilaire’, in: Nouvelle Biographie Nationale 10 (Bruxelles: Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 2010) 253-255.
Alain Colignon, ‘Devèze Albert’, in: Belgium WWII, geraadpleegd 14.2.2023.
Pierre D’Ardenne, ‘M. Albert Devèze, Vice-président du conseil des ministres, ministre des Affaires Economiques’, in: Le Face à Main, 22, nr. 15 (13 april 1946): 3.
Marc D’Hoore, ‘Entente Libérale Wallonne’, in: Encyclopédie du Mouvement wallon, eds. Paul Delforge, Philippe Destatte, Micheline Libon (Charleroi: Institut Jules Destrée, 2001) 561-563.
Paul Delforge, ‘Buisseret Auguste’, ‘Coulonvaux Emile’ en ‘Rey Jean’, in: Encyclopédie du Mouvement wallon, eds. Paul Delforge, Philippe Destatte, Micheline Libon (Charleroi: Institut Jules Destrée, 2001) 206-208, 380, 1424-1427.
Corentin de Salle en Jimmy Koppen (eds.), Vrijheid en Vooruitgang. 175 jaar liberale partij in België (Antwerpen: Eik Uitgeverij, 2021) 217-222.
Vincent Dujardin, Gaston Eyskens tussen koning en regent. België 1949-1950, een sleuteljaar (Antwerpen: Kritak, 1996).
Rien Emmery, ‘Un carlisme à la belge? De rol van Prins-Regent Karel en zijn entourage in het verloop van de koningskwestie (1940-1950)’ (Licentiaatsverhandeling geschiedenis, UGent, 2005).
Gaston Eyskens en Jozef Smits, Gaston Eyskens: de memoires (Tielt: Lannoo, 1993) 251-356.
Robert Fenaux, Jean Rey, enfant et artisan de l’Europe (Bruxelles: Editions Labor, 1972).
Helmut Gaus, Politiek biografisch lexicon: Belgische ministers en staatssecretarissen 1960-1980 (Antwerpen: Standaard, 1989).
Jo Gérard, Chronique de la régence 1944-1950 (Bruxelles: Editions J.M. Collet, 1983) 359-360.
Michel Géoris, ‘Liebaert, Henri’, in: Nouvelle Biographie Nationale 8 (Bruxelles: Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 2005) 244-245.
Robert Gillon en Albert Lilar, ‘Rouwhulde aan de nagedachtenis van de heer Octave Dierckx, Senator’, in: Parlementaire Handelingen Senaat, 22 maart 1955.
Jean Godeaux, ‘Gérard, Henri, Leo, Max, dit Max-Léo’, in: Nouvelle Biographie Nationale 8 (Bruxelles: Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 2005) 156-160.
Hervé Hasquin, ‘De liberalen en de Waalse Beweging’, in: Het Liberalisme in België. Tweehonderd jaar geschiedenis, eds. Adriaan Verhulst en Hervé Hasquin (Brussel/Gent: Paul Hymanscentrum/Uitgeverij Delta/Liberaal Archief, 1989) 229-240.
Armand Hesbe, ‘M. Henri Liebaert, Ministre des Affaires Economiques, Députe de Grand Eecloo’, in: Le Face à Main, 22, nr. 33 (17 augustus 1946): 3.
Camille Huysmans, ‘Rouwhulde aan de heer Octave Dierckx’, in: Parlementaire Handelingen Kamer van Volksvertegenwoordigers, 22 maart 1955, 573.
Paul Kronacker, ‘Albert Devèze’, in: Le Flambeau, 43, nr. 1-2 (januari-februari 1960): 18-27.
Ginette Kurgan-Van Hentenryk, Max-Léo Gérard. Un ingénieur dans la cité (1879-1955) (Bruxelles: ULB, 2010) 257-285.
Ginette Kurgan-van Hentenryk, ‘Rey, Jean’, in: Nouvelle Biographie Nationale 12 (Bruxelles: Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 2014) 260-265.
‘L’ultime savonnée … ou la fin du Parti Libéral’, in: Europe Amérique, 18 mei 1950 (nr. 257): 1-3, 13, 29-31.
Jean Landenne, ‘M. Adolphe Van Glabbeke. Député libéral d’Ostende. Ministre de l’Intérieur’, in: Le Face à Main, 21, nr. 25 (23 juni 1945): 3.
Catherine Lanneau, ‘Devèze, Albert’, in: Nouvelle Biographie Nationale 9 (Bruxelles: Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 2007) 148-153.
Le Livre bleu. Recueil biographique donnant les noms, adresses, profession, titres et qualités des personnalités qui se sont fait un nom en Belgique (Bruxelles: Larcier, 1950).
Patrick Lefèvre, ‘Sabbe, Victor’, in: Biographie Nationale 41 (Bruxelles: Bruylant, 1979) 709-712.
Jean Lejeune, ’Buisseret, Auguste‘, in: Biographie Nationale 41 (Bruxelles: Bruylant, 1979) 62-68.
‘Les hommes d’aujourd’hui. Leo Mundeleer’ (knipsel), in: Agir et réagir, 8 april 1954.
Albert Lilar, ‘Hommage à Albert Devèze’, in: Le Flambeau, 42, nr. 9-10 (november-december 1959): 800-801.
Albert Lilar, Hoste, de humanist (Brussel: De Vlaamse Gids, 1955).
Louis Michel, Jean Rey, une conscience (Bruxelles: Centre Jean Gol, 2009).
Officieel Jaarboek van de Belgische Pers / Annuaire Officiel de la Presse Belge (Brussel: Algemene Belgische Persbond, 1950) 546-547.
Pascal Oger, ‘M. Auguste Buisseret, Sénateur Libéral de Liège, Ministre de l’Instruction publique’, in: Le Face à Main, 21, nr. 43 (27 oktober 1945): 3-4.
Pascal Oger, ‘Monsieur Léo Mundeleer, Vice-Président de la Chambre des Représentants, Ministre de la Défense Nationale’, in: Le Face à Main, 21, nr. 9 (3 maart 1945): 3.
Philippe Plumet, ‘Contrôle et censure politiques de la presse belge à la Libération (septembre 1944 – décembre 1945)’, in: La critique historique à l’épreuve. Liber discipulorum Jacques Paquet (Bruxelles: Presses de l’Université Saint-Louis, 1989) 265-275.
Roger Motz vivant ([Bruxelles: PLP, 1964]).
Luc Sieben en Maarten van Ginderachter, ‘Hoste, Julius (jr.)’, in: NEVB online, geraadpleegd 12.8.2022.
‘Silhouettes’ (knipsel) over Léo Mundeleer, s.d. [1945-1946].
Pierre Stéphany, La Libre Belgique. Histoire d’un journal libre 1884-1996 (Louvain-la-Neuve: Duculot, 1996) 233-418.
Pierre Stéphany, Les annés vingt et trente. La vie quotidienne en Belgique entre les deux guerres (Braine-l’Alleud: Editions J.M. Collet, 2000) 82-83.
Pierre Stéphany, ‘Tack, Raoul’, in: Nouvelle Biographie Nationale 7 (Bruxelles: Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 2003) 337-339.
Raoul Tack, ‘M. Albert Lilar, Ministre de la Justice, professeur de droit international à l’ULB’, in: Le Face à Main, 22, nr. 44 (2 november 1946): 3.
Raoul Tack, ‘Le centenaire du Parti Libéral belge. M. Roger Motz, Sénateur, Président du Parti’, in: Le Face à Main, 22, nr. 24 (15 juni 1946): 3.
Emile Toebosch, Het parlement anders bekeken (Gent: Academia Press, 2003) 211.
Joseph Tordoir, ‘Motz, Roger’, in: Nouvelle Biographie Nationale 9 (Bruxelles: Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 2007) 271-275.
Omer Vanaudenhove, ‘A Roger Motz’, in: Joseph Tordoir, Roger Motz (1904-1964). Une figure du libéralisme belge et européen parcours (Bruxelles: Archives Libérales Francophones du Centre Paul Hymans, 2004) 72-73.
Koen Van Boxem, ‘De houding van de liberale partij tegenover de koningskwestie’ (Licentiaatsverhandeling, RUG, 1986).
Bernard van Causenbroeck, ‘Sabbe, Victor’, in: NEVB online, geraadpleegd 12.8.2022.
Joseph Vandemeulebroek, ‘M. Raoul Tack, Président de la Presse bruxelloise’, in: Le Face à Main, 22, nr. 4 (26 januari 1946): 3-4.
Florian Van de Walle, ‘Ernest Demuyter, ballonvaarder-volksvertegenwoordiger’, in: Liberas Stories, geraadpleegd 3.3.2023.
Luc Vandeweyer, ‘Van Glabbeke, Adolf’, in: NEVB online, geraadpleegd 12.8.2022.
Herman Van Goethem, ‘Prins Karel, regent van België: de koningskwestie, de democratie, de geallieerden’, in: De democratie heruitgevonden, eds. Luc Huyse en Kris Hoflack (Leuven: Van Halewyck, 1995) 91-118.
Paul Van Molle, Het Belgisch parlement 1894-1969 (Gent: Erasmus, 1969).
Jacques Van Offelen, La ronde du pouvoir. Mémoires politiques (Brussel: Didier Hatier, 1987) 61-124.
Jacques Van Offelen, Les libéraux contre Léopold III. Les débats secrets des partisans de l'abdication (Bruxelles: Didier Hatier, 1988).
Jacques Van Offelen, ‘Lilar, Albert’, in: Nouvelle Biographie Nationale 5 (Bruxelles: Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 1999) 245-247.
Harry Van Velthoven, Zwerver in niemandsland. Julius Hoste en zijn Londens oorlogsdagboek (Gent: Academia Press/Liberaal Archief, 2005) 141-147.
Paul Vaute, ‘Lectures de Léopold III’ [interview met Jacques Van Offelen], in: lalibre.be, geraadpleegd 12.8.2022.
Verkiezingsdatabank ‘Belgische verkiezingsuitslagen’, geraadpleegd 12.8.2022.
Ronny Verschueren, ‘Hoste, Julius Peter‘, in: Nationaal Biografisch Woordenboek 7 (Brussel: Paleis der Academiën, 1977) 390-397.
Robert Vrielynck, ‘Victor Sabbe 1906-1958’, in: Gedenkboek 125 jaar Willemsfonds 1851-1976 (Antwerpen/Amsterdam: De Nederlandsche Boekhandel, 1977) 143-144.
1. Nationaal stemde 58 % ja. Een regionale telling van de ja-stemmen geeft 72 % in de Vlaamse provincies, 42 % in de Waalse provincies en 50 % in Brabant. Bij een telling op het niveau van de arrondissementen blijkt dat er vooral op de as Doornik-Luik overwegend neen gestemd is, de Waalse arrondissementen in het zuidoosten stemmen net als de Vlaamse arrondissementen overwegend ja. De hoogste ja-scores zijn te vinden in Limburg, de Kempen en West-Vlaanderen.
2. Zie ook Sébastien Baudart, ‘Le radeau libéral’, in: Liberas Stories.
3. ‘manœuvrier étourdi’ (La Libre Belgique, 2 mei 1950: 2) , ‘tacticien bavard et agité’ (La Libre Belgique, 2 mei 1950: 2), ‘Le petit caporal’ (La Libre Belgique, 6 maart 1950: 1), ‘vaniteux vieillard’ (La Libre Belgique, 10 maart 1950: 1).
4. ‘ce cartelliste impénitent’ (La Libre Belgique, 2 mei 1950: 2). Ondanks haar strijdkarakter maakt La Libre Belgique wel degelijk het onderscheid tussen (min of meer) objectieve verslaggeving (bijvoorbeeld bij officiële bezoeken die ministers afleggen) en een (veel) partijdiger houding in commentaren en analyserende stukken. De typeringen van de liberale politici die in dit artikel geciteerd worden of verwerkt zijn, komen dan ook grotendeels uit commentaren en analyses.
5. ‘M. Devèze a trahi les vrais libéraux’ (La Libre Belgique, 8 mei 1950: 2).
6. ‘fossoyeur du parti libéral’ (La Libre Belgique, 2 juni 1950: 2).
7. La Libre Belgique, 1 juni 1950: 1.
8. La Libre Belgique, 11 april 1950: 1.
9. ‘savantes cabrioles’ (La Libre Belgique, 14 mei 1950: 2).
10. La Libre Belgique, 10 maart 1950: 1.
11. ‘fieffé menteur’ (La Libre Belgique, 14 mei 1950: 2).
12. ‘frétillant salonnard’ (La Libre Belgique, 10 maart 1950: 1-2).
13. La Libre Belgique, 9 maart 1950: 2.
14. La Libre Belgique, 31 mei 1950: 2.
15. La Libre Belgique, 18 maart 1950, 2.
16. ‘équivoque’ (La Libre Belgique, 30 april 1950: 1).
17. Liberas, affiche 22-9-17-1-03-01.
18. La Libre Belgique, 10 maart 1950: 1.
19. La Libre Belgique, 10 maart 1950: 2.
20. ‘un curieux type’ (Pourquoi Pas?, 24, nr. 1035 (1 juni 1934): 1256).
21. Pourquoi Pas?, 40, nr. 1634 (24 maart 1950): 767.
22. Het Laatste Nieuws, 1 februari 1950: 3.
23. ‘l’aigle du libéralisme bruxellois’ (La Libre Belgique, 12 mei 1950: 2).
24. La Libre Belgique, 10 maart 1950: 2. Bij La Libre Belgique bestaat op dat moment een traditie om artikels niet te ondertekenen, al worden er uitzonderingen gemaakt voor bijvoorbeeld politici, hoogleraar economie Fernand Baudhuin en deze ‘Les complices libéraux de Staline’ door freelancejournalist Jo Gérard.
25. ‘ennemi grotesque, papelard et redondant du Souverain’ (La Libre Belgique, 10 maart 1950: 2).
26. ‘Militant ardant de la cause royale’ (La Libre Belgique, 14 maart 1950: 1).
27. ‘résolu à défendre le Roi jusqu’à la mort’ (La Libre Belgique, 7 april 1950: 1).
28. ‘Un personage changeant et douteux’ (La Libre Belgique, 1 juni 1950: 1).
29. ’a […] fermé son … bec’, ‘Il marche derrière les autres, comme un renard qu’une poule aurait pris’ (La Libre Belgique, 13 mei 1950: 2).
30. La Libre Belgique, 13 mei 1950: 2.
31. ‘scandaleuse atteinte aux droits de la presse’ (La Libre Belgique, 10 maart 1950: 1).
32. Jacques Van Offelen, Les libéraux contre Léopold III. Les débats secrets des partisans de l'abdication (Bruxelles: Didier Hatier, 1988) 247.
33. La Libre Belgique, 21 mei 1950: 4.
34. Om Leopold III terug te halen, moet de regering de Verenigde Kamers (bijeenkomst van Kamer én Senaat samen) samenroepen om het einde van de onmogelijkheid tot regeren van de koning vast te stellen.
35. La Libre Belgique, 1 juni 1950: 1.
36. ‘ligne brisée’ (La Libre Belgique, 2 mei 1950: 1).
37. La Libre Belgique, 4 april 1950: 2.
38. ‘rondouillard toujours accomodant mais qu’on n’écoute pas’ (La Libre Belgique, 2 mei 1950: 2).