De Tael is Gansch het Volk

De leden zijn literatuurminnaars afkomstig uit de burgerlijke middenklasse. Hoewel geen academici, leggen zij de lat hoog en streven hoge kwaliteit na in hun werking.¹ De heren (er zijn inderdaad geen vrouwen bij de werkende leden) organiseren in de beginjaren wekelijkse literaire bijeenkomsten. Zij lezen samen stukken proza en poëzie in het Nederlands, al dan niet van eigen hand. Hun activiteit krijgt bijkomende zichtbaarheid dankzij het volpennen van een rubriek in de Gazette van Gend. In deze Bydragen voor Letteren, Kunsten en Wetenschappen schrijven ze over uiteenlopende onderwerpen (literaire beschouwingen, recensies over kunst en publicaties, verslagen van bijeenkomsten), zowel proza als poëzie. Deze ‘feuilletons’, zoals zij die zelf betitelen, verschijnen achteraf in een gebundelde versie.

De auteurslijst van de eerste jaargang is tegelijkertijd een illustratie van wie er allemaal actief is in het genootschap: Frans J. Blieck, Philip Blommaert, Jan Baptist Courtmans, Karel Lodewijk Ledeganck, Frans Rens, Frederik A. Spyers maar vooral Prudens Van Duyse en Ferdinand A. Snellaert. Deze laatste, een voormalig arts in het Nederlandse leger, spreekt op de eerste bijeenkomst van De Tael een inspirerende rede uit onder de titel Over het nadeelige van het niet beoefenen der Volkstaal. Snellaert eindigt zijn tekst met ‘eendragt maakt magt’, de leuze die de jonge Belgische staat als kenspreuk heeft gekozen. De inzet voor het Nederlands is geen vorm van verzet tegen de Belgische staat.

Na vier jaar komt er een eind aan deze Bydragen. De leden van De Tael publiceren hun stukken verder in het Kunst- en Letterblad (1840-1843) en vervolgens in De Eendragt (van 7 juni 1846 tot 1879).²

In de dertig jaar sinds de oprichting is er immers veel veranderd. De taalminnaars stellen vast dat de ideologische breuklijn een steeds belangrijker rol begint te spelen in de groeiende Vlaamse Beweging. Dit manifesteert zich ook bij De Tael, waar de leden de liberale kant kiezen. Aanvankelijk stellen zij zich op als neutrale bemiddelaars tussen volk en overheid, en fungeren ze volgens Draye (naar Aerts) als zogenaamde ‘letterheren’. Het is echter duidelijk dat, om resultaat te boeken voor het behoud en de groei van het gebruik van de Nederlandse taal, het niet langer volstaat om inspanningen te verrichten op het literaire vlak. Ook numeriek weegt de vereniging niet zwaar door.

In een veranderende context worden zij voorbijgestoken en vervolgens als het ware opgeslorpt door een meer actieve vereniging zoals het Willemsfonds. Deze vereniging is opgericht in 1851, ten dele door figuren die ook in De Tael actief zijn. In de jaren 1860 zet de geëngageerde Julius Vuylsteke het Willemsfonds naar zijn hand onder het motto Klauwaert en Geus. Vlaamsgezindheid en liberalisme gaan voor hem en zijn medestanders hand in hand. Het stimuleren van het gebruik en invoeren van de eigen taal is volgens hen een manier om de bevolking in het Nederlandstalige landsgedeelte uit de klerikale invloed te halen. Het is het einde van een tijdperk waarin Vlaamsgezinden wars van ideologie ijveren voor een gemeenschappelijk doel.

Het betekent ook het einde van een eerste fase in het bestaan van De Tael, waar de leden Vlaamsgezindheid, literatuur en liberalisme als één en onverbrekelijk beschouwen. De vereniging blijft bestaan maar stuurt de koers bij. In de loop van 1865 verschuift de focus zelfs van een literaire naar een meer historische benadering. In september van datzelfde jaar wijzigt onder invloed van Julius Vuylsteke de maatschappij haar naam in Maatschappij van Nederlandse Letterkunde en Geschiedenis.⁵

Op 25 mei 1867 ondertekenen Julius Vuylsteke (als secretaris van het Willemsfonds) en Max Rooses (als secretaris van De Tael) een overeenkomst om de bibliotheek van De Tael onder te brengen in het Gentse Lakenmetershuis, de zetel van het Willemsfonds. De vereniging betaalt voor deze dienstverlening de som van 250 frank op jaarbasis. Met deze overeenkomst wordt in feite duidelijk dat De Tael onder de vleugels van het Willemsfonds is gekropen. Korte tijd nadien begint het Willemsfonds met de oprichting van lokale afdelingen. De werking van De Tael kantelt op dat ogenblik in bij de afdeling Willemsfonds Gent. Concreet houdt dit vooral in dat de leden van de Gentse afdeling voortaan worden uitgenodigd voor de vergaderingen van De Tael.

De uitnodigingen illustreren dat een deel van de vergadering gemeenschappelijk plaatsvindt en dat er daarnaast een aantal specifieke punten op tafel komen, bestemd voor de ongeveer dertig leden die De Tael op papier nog telt. Die werkingspunten bevatten onder meer de aanstelling van corresponderende leden, de toekenning van subsidies, de aankoop van literatuur, de deelname aan huldigingen en de lezing van omzendbrieven van andere genootschappen.⁶ Over deze samenwerking zijn ook sporen te vinden in de gepubliceerde jaarverslagen van het Willemsfonds. Daaruit blijkt dat deze samenwerking maar weinig vruchten draagt en dat, net zoals de jaren ervoor, het aantal aanwezigen beperkt is.⁷

Net zoals het Willemsfonds zet De Tael in op de uitgave van boeken en dat is best merkwaardig te noemen. De Tael lijkt immers zo te verworden tot een filiaal van het grote Willemsfonds-huis. De vraag kan ook gesteld worden in welke mate het in die jaren niet zowat de persoonlijke speeltuin van Vuylsteke is. De leden stemmen bijvoorbeeld een bijdrage voor een Franse (!) vertaling van Vuylstekes werk over statistiek, eerder in het Nederlands uitgegeven bij het Willemsfonds.⁸ Verder publiceert De Tael historische werken waarin Vuylsteke de hand heeft, zoals de publicatie over de Gentse stadsrekeningen ten tijde van Philips van Artevelde. Bij de keuze van het thema voor de prijsvraag in 1871 is het ook Vuylsteke die aan het langste eind trekt: zijn voorstel voor een historisch drama haalt het op voorstellen van Snellaert (twee voorstellen: over de omschrijving van de Nederlanden bij de afstand van keizer Karel, en over de invloed van het tractaat der Pyreneeën op de Zuidelijke Nederlanden), Van Hoorde (een zedenkomedie) en Minnaert (geschiedkundig leesboek over de bijzonderste feiten der Nederlandsche historie).

Zowat het laatste grote moment voor De Tael vindt plaats op 28 juli 1872. Ter gelegenheid van de vijfentwintigste verjaardag van het afsterven van Karel Lodewijk Ledeganck vindt in de voormiddag een grootse hulde plaats in de Aula van de universiteit. Max Rooses houdt er de feestrede. In de namiddag trekt het gezelschap naar Ledegancks graf op Campo Santo waar Pieter Geiregat de lofrede uitspreekt onder een loden hitte.

Deze hulde is de definitieve zwanenzang. Het laatste kwart van de negentiende eeuw proberen opeenvolgende generaties Vlaamsgezinde liberalen de eerbiedwaardige maatschappij herhaaldelijk nieuw leven in te blazen. Na het overlijden van Frans Rens in 1874 komt de voorzittersstoel toe aan Jacob Heremans (die Rens ook is opgevolgd als voorzitter van het Willemsfonds). De hoogleraar treedt ook op als spreker voor de maatschappij net zoals Pieter Geiregat, Gilles Minnaert of Paul Fredericq dat doen. Er zijn op dat ogenblik een dertigtal leden maar andermaal mag de vraag worden gesteld in welke mate er betrokkenheid is. In 1881 overlijdt Edward Degerickx, de laatste der grote mannen uit de beginperiode. Wanneer ook Heremans in 1884 overlijdt, komt er nog maar eens een nieuwe start.

Met August de Maere komt er nu een totaal andere figuur aan het hoofd te staan. De nieuwe voorzitter is wel cultuurminnaar maar heeft als voormalig volksvertegenwoordiger voor de liberale partij ook een uitgesproken politiek profiel. In die jaren belandt de bibliotheek van het genootschap in de universiteitsbibliotheek. De collectie bevat volgens informatie hieromtrent vrij volledige verzamelingen van tijdschriften uit Noord en Zuid (zoals De Gids, De Tijdspiegel, De Nederlandsche Spectator, Rond den Heerd), en ongeveer drieduizend werken van Nederlandstalige dichters en prozaschrijvers. Begin 1887 wordt nog met de nodige luister de vijftigste verjaardag van de vereniging gevierd op het kasteel van voorzitter de Maere in Aartrijke. De Tael telt nog altijd ongeveer dertig leden en enkele tientallen corresponderende leden. Naar de inzet en de betrokkenheid van deze groep valt te gissen, maar die is wellicht heel beperkt.

Merkwaardig is in dat verband een bericht in het liberale blad Het Volksbelang, dat stelt: “Sedert lange jaren heeft deze maatschappij van zich niets meer laten hooren. Eens het brandpunt der wetenschappelijke Vlaamsche Beweging - een schrijver achtte het eene eer op den titel van zijn boek te kunnen melden dat hij er lid van was - was De Taal is gansch het Volk sedert meer dan 20 jaren nagenoeg dood.”⁹ Ondanks de schijn die er is van een onafgebroken werking in de periode 1870-1890 is de opgebouwde faam groter dan de gerealiseerde werking en teert de vereniging op het succes van de beginperiode.

Bij het begin van de jaren 1890 blaast een volgende generatie liberale Vlaamsgezinden De Tael nog eens nieuw leven in. Julius Mac Leod, Jozef Vercoullie, G. Staes, Julius Pée, Maurits Sabbe en Pieter Tack melden zich als sprekers aan. De maatschappij laat weten dat zij met een adviesfunctie de kennis en de verspreiding van de Nederlandse literatuur wil ondersteunen. Het oogmerk is niet enkel meer de promotie van Nederlandstalige bellettrie maar vooral ook de kennis van Nederlandstalige wetenschappelijke literatuur verder uit te breiden.¹⁰ In de realiteit staat De Tael nu meteen veel dichter bij de strijd voor de vernederlandsing van het hoger onderwijs die de daaropvolgende decennia losbarst. De Tael is Gansch het Volk is ver afgedreven van de idealen van de eerste taalminnaars en als vereniging niet langer van betekenis. De rol van het genootschap is op de drempel van de twintigste eeuw volledig uitgespeeld.