De liberale partijen in België: zusterpartijen?

Terwijl de Liberale Partij de oudste partij van België en een van de oudste van Europa is, maakt ze aan het begin van de jaren 1970 een grote splitsing door tegen een achtergrond van communautaire spanningen. Daarmee volgt de partij de beweging die de christendemocratische partij (CVP-PSC) een aantal jaren eerder op gang trok.¹ Nieuwe partijformaties ontstaan en dragen bij tot de fragmentatie van het Belgische partijlandschap. Hoewel ze traditioneel “zusterpartijen” genoemd worden, evolueren ze volledig los van elkaar. Toch behouden ze bevoorrechte relaties. Op basis van een groot corpus van archieven en 29 gesprekken met (voormalige) liberale partijfunctionarissen en/of mandatarissen, schetst dit artikel² een historisch overzicht van de unitaire ontwikkeling van de Liberale Partij en haar latere splitsing. Vervolgens worden de gelijkenissen en verschillen tussen de erfgenamen van de oorspronkelijke partij en hun huidige onderlinge relaties onderzocht.

De politieke periode die volgt op de Belgische onafhankelijkheid wordt gekenmerkt door het unionisme tussen de katholieke en liberale krachten. Wanneer Nederland echter met de ondertekening van het Verdrag der XXIV Artikelen in 1839 de onafhankelijkheid van de nieuwe staat erkent, groeien de spanningen tussen deze twee politieke stromingen. Die spanningen komen in de eerste plaats tot uiting rond de filosofisch-religieuze breuklijn: terwijl de liberalen pleiten voor een strikte scheiding van Kerk en staat en voorstander zijn van een neutrale lekenstraat, verdedigen de katholieken de suprematie van de Kerk binnen de maatschappij. In deze context van afbrokkeling van het unionisme ervaart de liberale stroming (die op dat moment georganiseerd is in de vorm van kiezersverenigingen) de nood om een politieke partij op te richten. Bijgevolg organiseert de Alliance libérale de Bruxelles op 14 juni 1846 een congres in de gotische zaal van het stadhuis van Brussel. Aan het einde van dit congres wordt de Liberale Partij opgericht. Het is de eerste politieke partij in de geschiedenis van België.

De Liberale Partij organiseert zich op nationale basis en voorziet zichzelf meteen van een naam, een gezamenlijke visie, een identiteit en een programma. Dat programma, grotendeels opgesteld door Walthère Frère-Orban, beperkt zich tot zes artikelen, die voorzien in de uitbreiding van het kiezerskorps³, de effectieve onafhankelijkheid van de burgerlijke macht, de organisatie van openbaar onderwijs voor alle opleidingsniveaus, de intrekking van wetten die als reactionair worden beschouwd, de verhoging van het aantal parlementsleden en de verbetering van de levensomstandigheden van de arbeidersklasse en de armen. Al gauw ontplooit de Liberale Partij zich tot een onontkoombare speler in het politieke landschap.

De communautaire breuklijn speelt een ongeziene rol in de Belgische politieke context van de jaren 1960 en veroorzaakt een verdeeldheid die zich niet (of niet alleen) tussen de bestaande politieke families manifesteert, maar binnenin deze politieke families. De Liberale Partij, die al onderdak bood aan een Liberaal Vlaams Verbond (LVV) en een Entente libérale wallonne, vormt hierop geen uitzondering.

De verkiezingen van 31 maart 1968, die - vooral in Vlaanderen - tegenvallen voor de liberalen, vormen het startschot voor de fragmentering van de liberale familie. De Vlaamse liberalen wijzen voor deze mislukking op de verantwoordelijkheid van voorzitter Omer Vanaudenhove, en meer bepaald zijn unitaristische strategie tijdens de campagne. De centrifugale krachten laten vanaf nu duidelijk van zich horen. Bijgevolg wordt op 2 april 1969 besloten dat de Waalse en Vlaamse federaties van de partij voortaan afzonderlijke vergaderingen kunnen houden.

Sinds de splitsing van de unitaire partij worden de Belgische liberale partijen vaak voorgesteld als zusterpartijen, namelijk formaties die dezelfde ideologie delen (te begrijpen als een basis van gedeelde principes en waarden), met een gemeenschappelijke geschiedenis, en die mogelijk kunnen samenwerken op het nationale en/of internationale toneel⁷. De historische banden zijn uiteraard onbetwistbaar, maar er zijn nog minstens drie andere indicatoren die meer inzicht verschaffen in de fundamentele verwantschap tussen beide partijen: hun electoraal traject en hun verhouding tot de macht, de kenmerken van hun respectieve kiespubliek, en tot slot hun ideologisch profiel.

Een eerste vaststelling is dat Open Vld en MR niet systematisch eenzelfde electoraal traject volgen. Beide liberale partijen gaan er wel op vooruit bij de parlementsverkiezingen van 1981, 1995, 2003 en 2014, en ze gaan er ook allebei op achteruit in 1977, 2010 en 2019. Maar bij de andere nationale verkiezingen presteren ze verschillend: als de ene wint, gaat de andere erop achteruit. Daarnaast valt op te merken dat hoewel beide partijen in 2003 een overwinning delen (ze halen dan beide hun beste score), ze hun electorale dieptepunten op andere tijdstippen bereiken: in 1978 voor de Franstalige liberale partij (met 6,0%), en in 1977 en 2019 voor de Vlaamse liberale partij (met 8,5%). Ondanks deze electorale verschillen, zetelen Open Vld en MR systematisch samen in de regering op het nationale niveau, of belanden ze er samen in de oppositie. Dat is echter niet het geval in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, waar veel vaker spanningen tussen de liberalen opdoken als gevolg van verschillende machtsverhoudingen.

Vervolgens kunnen we dankzij de electorale sociologie het profiel van de liberale kiezers schetsen. Terwijl de Liberale Partij zich historisch gezien ontwikkeld heeft als reactie tegen de katholieken, verklaart de meerderheid van zowel de MR- als de Open VLld-kiezers zich nu katholiek (het aandeel kiezers dat zichzelf als katholiek omschrijft, leunt dicht aan tegen het nationale gemiddelde, gestabiliseerd op 54%).⁸ Daarnaast scoren beide partijen doorgaans het beste bij de categorie kiezers met een diploma hoger onderwijs.⁹ Ten slotte is het liberale kiezerspubliek overwegend mannelijk.¹⁰ De enige variabele die niet door beide partijen wordt gedeeld, is die van het leeftijdsprofiel. Jongeren zijn ondervertegenwoordigd en ouderen zijn oververtegenwoordigd onder de MR-kiezers; bij Open Vld is het net omgekeerd.¹¹

Ten slotte delen Open Vld en MR eenzelfde ideologie en gemeenschappelijke waarden. Deze ideologische verwantschap kan zowel kwantitatief als kwalitatief bestudeerd worden. Vanuit een kwantitatief standpunt toont een analyse van de programma’s (in de database van het Manifesto Project¹²) dat de thema’s die ze op de voorgrond plaatsen vrij gelijkaardig zijn.¹³ Ook vanuit kwalitatief standpunt blijkt uit de gevoerde gesprekken dat Open Vld en MR vandaag op thematisch vlak nergens ver van elkaar verwijderd liggen. Wel op te merken, is een verschil in gevoeligheden, bijvoorbeeld op het vlak van ethische kwesties. Dit is onder meer te verklaren door verschillende sociaalpolitieke en economische contexten. Hoewel bij beide partijen een vrije stemming geldt met betrekking tot deze kwesties, tonen de Franstalige verkozenen zich over het algemeen genuanceerder dan hun Nederlandstalige tegenhangers als het gaat om thema’s zoals abortus of euthanasie. Bovendien kunnen sommige stellingnames variëren doorheen de tijd. In het verleden was er bijvoorbeeld een scherp contrast tussen de standpunten van de Vlaamse en Franstalige liberalen op communautair vlak. Dat lijkt nu niet langer het geval te zijn. verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen in meer dan 50 landen.

De banden die de liberale partijen de laatste jaren met elkaar onderhouden, kunnen worden geanalyseerd op verschillende niveaus, maar ook op verschillende momenten van het politieke leven.

Ten eerste: sinds de effectieve splitsing van de unitaire partij zijn er bijzonder weinig formele en officiële ontmoetingen tussen Open Vld en MR als liberale partijen. Er zijn daarentegen heel wat ontmoetingen in een informele context. Ze hangen in grote mate af van de verschillende persoonlijkheden en hun onderlinge verstandhouding, of het nu gaat om de partijvoorzitters, de directeurs van de studiediensten, de regeringsleden, parlementsleden of hun medewerkers. Het is op lokaal niveau in Brussel dat we de laatste structuren terugvinden die de liberalen verenigen. Bij de gemeenteraadsverkiezingen is het bijvoorbeeld niet uitzonderlijk om Open Vld-kandidaten op een MR-lijst of een lijst van de burgemeester (vaak MR) te vinden. Soms geeft dit aanleiding tot de oprichting van gemeenschappelijke politieke fracties in de gemeenteraad, zoals in Brussel-Stad.

Ten tweede: behalve voor de gemeenschappelijke deelname aan de gemeenteraadsverkiezingen in het Brussels Gewest, werken de liberalen weinig samen tijdens kiescampagnes. Hooguit proberen ze verenigd over te komen voor communicatiedoeleinden. Bij de verkiezingen voor de Kamer van Volksvertegenwoordigers bijvoorbeeld hebben de liberalen nog nooit een gemeenschappelijke lijst ingediend in de Brusselse hoofdstedelijke kieskring, in tegenstelling tot de socialistische of groene partijen. Na afloop van de verkiezingen wordt er echter intensief samengewerkt bij de onderhandelingen voor de federale regeringsvorming. Het is overigens niet uitzonderlijk dat de liberalen op dit niveau hun lot aan elkaar verbinden, door de deelname van de zusterpartij als voorwaarde te stellen voor hun eigen deelname aan de regering. Voor de Brusselse regering daarentegen, hebben we eerder al vermeld dat dit doorgaans niet mogelijk was.

Ten derde: de liberale partijen hebben gedurende vele jaren na de splitsing dezelfde studiedienst (het Paul Hymans Centrum) behouden. Deze gemeenschappelijke studiedienst had als opdracht de partijen en de acties van de parlementsleden te ondersteunen. Als het centrum er in de jaren 1990 steeds verder op achteruitgaat, besluiten de raad van bestuur en algemene vergadering op 27 november 2001 over te gaan tot de ontbinding ervan. Enkele jaren later richten zowel Open Vld als MR hun eigen studiedienst op. De samenwerking tussen beide diensten blijkt echter zeer beperkt (met als noemenswaardige uitzondering de redactie van een gezamenlijke uitgave voor de 175ste verjaardag van de partij in 2021¹⁴).

Ten vierde: er zijn tal van samenwerkingsverbanden tussen de liberalen in de parlementaire arena’s. Op federaal niveau worden aldus heel wat teksten door zowel MR- als Open Vld-verkozenen ondertekend. En het hoeft ook niet te verbazen dat de liberalen doorgaans op dezelfde manier stemmen in het federale parlement. In tegenstelling tot de groenen zetelen ze echter in afzonderlijke politieke fracties in de Kamer en de Senaat. Er zijn de afgelopen jaren wel verschillende pogingen tot hereniging van deze parlementaire fracties ondernomen, maar ze hebben tot niets geleid.

Ten vijfde: ook al is het slechts een gewoonte of een traditie, toch nemen de Nederlandstalige liberale kabinetten systematisch MR-medewerkers op, en omgekeerd. Deze personen oefenen soms zelfs de functie van (adjunct-)kabinetschef uit. Voor deze uitwisseling kunnen verschillende verklaringen worden aangehaald: beschikken over expertise in bepaalde sectoren, netwerken uitbreiden, een bijzondere regiogebonden gevoeligheid in huis halen, of nog het faciliteren van de contacten met de media of met vertegenwoordigers van het maatschappelijke middenveld aan de andere kant van de taalgrens.

Ten zesde: het internationale toneel is bevorderlijk voor de versterking van de banden tussen de liberalen. In het Europees Parlement zetelen ze in dezelfde politieke fractie: Renew Europe. De Belgische Europarlementariërs delen bovendien gemeenschappelijke verantwoordelijkheden in die fractie. Ze zijn bijvoorbeeld allemaal lid van het bureau van Renew Europe. Nog concreter is er ook de samenwerking tussen de liberale parlementsleden en/of hun respectieve medewerkers, die als zeer intens bekendstaat. Het dient opgemerkt dat de relaties tussen de Open Vld- en MR-jongeren ook het sterkst zijn op het Europese niveau, en dan voornamelijk via de European Liberal Youth (LYMEC).

Ten slotte lijken politieke aanstellingen en benoemingen niet de momenten waarop de samenwerking tussen de liberalen op zijn sterkst is. De recente aanstelling door Open Vld van Alexia Bertrand, Brusselse MR-verkozene, als federaal staatssecretaris, toonde zelfs eerder de concurrentie dan de samenwerking die kan bestaan tussen beide liberale partijen.

Hoewel de gemeenschappelijke structuren de neiging hebben om mettertijd te verdwijnen, onderhouden de erfgenamen van de Liberale Partij toch nog altijd relaties. Die relaties zijn echter vooral informeel van aard en variëren al naargelang de betrokken personen en de politieke context in tijd en ruimte. Bovendien, en in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, lijken de vrijmetselarij en de sociale actoren van de liberale zuil (ziekenfonds en vakbond) geen essentiële structuren voor de toenadering (of vergroting van de afstand) tussen beide partijen te vormen.

Aan de vooravond van een intens verkiezingsjaar proberen de voorzitters van Open Vld en MR de liberale eenheid in de verf te zetten. Verschillende situaties hebben echter toegelaten de werkelijke aard van de verstandhouding tussen de twee partijen van dichtbij te bekijken. De Vlaamse liberale partij lijkt het overigens slechter dan ooit te doen in de peilingen¹⁵. Een analyse van de geleverde inspanningen gedurende de komende maanden zal het ongetwijfeld mogelijk maken een nog preciezer beeld te krijgen van de relaties tussen de twee zusterpartijen.