Belevenissen van een kiezer anno 1848

“Mijn naam is Louis Minard en ik werd geboren in Gent op 7 juni 1801. Vader was stafofficier in het Franse leger en ik kon studeren aan de Gentse Tekenacademie, waar ik in 1827 het diploma van architect behaalde. Ik bouwde een mooie loopbaan uit, zette een unieke eclectische woning neer aan de Huidevettershoek en mocht in 1847 mijn pronkstuk onthullen: de Minardschouwburg, waarin de daaropvolgende anderhalve eeuw het volkstoneel een ereplaats kreeg. Door mijn inkomen, en een tweede huwelijk met de dochter van een gefortuneerde industrieel, Maria Van Hoorebeke, was ik verzekerd van een vaste plek op de Gentse kiezerslijsten. En in 1848 ondervond ik dat meer dan ooit.”¹

1848 is geen gewoon jaar. Sinds 1844 woedt in heel Europa een voedselcrisis als gevolg van de aardappelziekte. Ierland wordt met een miljoen doden het zwaarst getroffen, ook in Vlaanderen sterven vijftigduizend mensen de hongerdood of aan de gevolgen van cholera en tyfus. Van een sociaal vangnet is nog helemaal geen sprake en de sfeer wordt met het verstrijken van de tijd steeds grimmiger.² Op 23 februari 1848 breekt in Frankrijk een opstand uit en koning Louis-Philippe, de schoonvader van Leopold I, wordt afgezet. Alphonse de Lamartine roept de Tweede Republiek uit, maar na een conflict tussen de radicale socialisten van Louis Blanc en de conservatieven van de Lamartine, met een falend sociaal beleid als gevolg, slaat de vlam opnieuw in de pan. In Parijs breekt op 23 juni 1848 een arbeidersrevolte uit, die na enkele dagen bloedig wordt onderdrukt. In november krijgt de Tweede Republiek uiteindelijk een grondwet en in december wordt Louis Napoleon Bonaparte, neef van de voormalige keizer Napoleon, president.³ Ook in de Duitse Bond, Pruisen, Oostenrijk, Hongarije, Zweden, Denemarken en het Italiaanse schiereiland wordt de bestaande orde gewapen­der­hand aangevochten. Nederland kan, onder liberaal minister-president Johan Rudolph Thorbecke, de schade beperken en zet zijn eerste stappen richting parlementaire democratie.⁴

In België wordt nerveus toegekeken. ‘Als het regent in Parijs, dan druppelt het in Brussel’, vreest de burgerij. Op 25 januari publiceren Karl Marx en Friedrich Engels in Brussel het Communistisch Manifest, dat met ‘Proletariërs aller landen, verenigt u’ de meest revolutionaire slagzin uit de geschiedenis lanceert. Op 29 maart valt een Belgisch legioen bij het Frans-Belgische grensstadje Risquons-Tout het land binnen, een onderneming die bij voorbaat tot mislukken is gedoemd, maar in sommige kringen paniek zaait.

Toch is er ook onrust. In januari duiken her en der de republikeinen van Lucien Jottrand, Charles Spilthoorn, Jacob Kats en Jan Pellering op. Ze organiseren meetings in verschillende zalen in de stad en propageren er de ideeën van Franse revolutionairen zoals Louis Blanc. Op die meetings wordt in maart ook steun uitgesproken voor de vele families van de slachtoffers van de Februari­revolutie in Parijs. Op initiatief van Hippolyte Metdepenningen opent de republikeinse krant Messager de Gand een intekenlijst voor die steun en onder de eerste intekenaars bevinden zich progressieve zwaargewichten zoals François Huet, Gustave Callier, Paul Voituron, Cesar Fredericq en Emile de Laveleye. De gemoederen raken echter verhit en de eerste ruiten sneuvelen. Bij onlusten op de Kouter, op de Vrijdagmarkt en bij het Jezuïetenklooster in Onderbergen worden de gendarmerie en het leger ingezet. Het stadsbestuur vaardigt noodgedwongen een samenscholings­verbod uit en voert een avondklok in. Na een maand van stijgende onrust loopt het helemaal uit de hand. Dagenlange kat-en-muisspelletjes tussen ordetroepen en republikeinse betogers eindigen op 1 april in een vuurgevecht. Soldaten schieten twee arbeiders dood en de gendarmen te paard drijven de oproerige massa uit elkaar. Deze gewelddadige uitbarsting heeft een shockeffect en er komt een einde aan de onlusten.

Maar de schrik voor nieuwe onlusten blijft en de hervormingen van de kieswet van maart 1848 worden ook in Gent opgelucht verwelkomd. Deze vernieuwingen worden voor het eerst toegepast voor de parlementsverkiezingen.

Op 16 april 1848 wordt de eerste stap richting verkiezingen gezet.¹⁰ De nieuwe kiezerslijsten worden uitgehangen waarna burgers en verenigingen bezwaar mogen aantekenen bij het stadsbestuur. Na de ontbinding van Kamer en Senaat op 27 mei, wordt de eerste verkiezingsdatum van het jaar vastgelegd op 13 juni. Voor de kiesverenigingen breken drukke dagen aan. Officiële kandidaten­lijsten bestaan immers nog niet. Men schuift via bevriende kranten kandidaten naar voren, voor wie men hoopt dat de kiezers zullen stemmen. In Gent krijgt Louis Minard, die voldoende cijns betaalt en dus stemgerechtigd is, eerst de Messager de Gand onder ogen. Daarin stelt de Provinciale Kiesvereniging van Hippolyte Metdepenningen op 1 juni zijn republikeins gezinde kandidaten voor, onder wie Gustave Callier en Constant Leirens. Zij waren echter niet op voorhand geconsulteerd, verwerpen onmiddellijk hun aanduiding door de Kiesvereniging en scharen zich achter de tegenkandidaten van de net door Hippolyte Rolin opgerichte Liberale Associatie. Deze laatste krijgt de steun van de Journal des Flandres, de Vaderlander en l’Organe des Flandres. Deze kranten presenteren op 8 juni hun constitutionele liberale kandidaten, onder wie een aantal gematigde leden die ook op de lijst van de Messager hadden gestaan. Minard krijgt met andere woorden een select groepje kandidaten voorgeschoteld, waaruit hij een keuze mag, maar niet moet, maken. Zelf is hij geen kandidaat hoewel dat voor de Kamer best kan, voor de Senaat moet hij sowieso passen. Pas vanaf 1866 voldoet hij aan de hoge cijnsvereisten voor de Senaat en ook dan stelt hij zich geen kandidaat.

Niet alle stadsgenoten zijn echter gelukkig met Minards passieve houding. Zij hopen zijn populariteit toch te kunnen verzilveren. Een groep van middenstanders en ondernemers richt op 23 mei nog vlug een - opnieuw liberale - kiesvereniging op, de Union Electorale. De initiatiefnemers stellen onmiddellijk een voorlopig bestuur aan, dat ook de kern van hun kieslijst moet worden. De top van dat bestuur, duidelijk niet geconsulteerd op voorhand, neemt onmiddellijk afstand van de lijst en maakt nogmaals duidelijk dat zij geen mandaat willen aanvaarden. Onder hen de textielfabrikanten Ferdinand Lousbergs, Eugène Van Huffels en Edouard Jacquemyns en architect-bouwmeester, Louis Minard. De lijst sterft, bij gebrek aan boegbeelden, nog voor de verkiezingen een heel stille dood. Pittig detail: voor haar bijeenkomsten had de Union gekozen voor de Minardschouwburg, die Minard op commerciële basis placht te verhuren aan zowat elke (vaag) liberale vereniging in de stad.

Begin juni brengt een bode van het stadsbestuur hem thuis zijn oproepingsbrief of “lettre de convocation”.

Op zondag 13 juni trekt Minard, ongetwijfeld in een mooi pak, richting stemlokaal. De kieswet schrijft voor dat de stemming in de hoofdplaats van het kiesarrondissement gebeurt, ideaal voor Minard en alle andere Gentenaars. Voor kiezers van het platteland rond Gent - van Deinze, Evergem, Kruishoutem, Lochristi, Nazareth, Nevele, Oosterzele en Waarschoot tot Zomergem - is dit een stuk moeilijker. De zogenoemde buitenstemmers moeten een soms lange trip maken en voor alle zekerheid overnachting voorzien, ingeval er een tweede verkiezingsronde zou volgen op maandag. In totaal zijn er twaalf stemlokalen, een beetje gebrekkig verdeeld over de verschillende wijken. Onder meer het stadhuis, de aula van de universiteit, de vestibule van het gerechtsgebouw, het Lakenmetershuis, de tekenacademie en de opera gooien hiervoor hun deuren open, samen met een aantal cafés en feestzalen, zoals de zalen Flora en Polka, herberg De Koning en Café du Nord. Naar welk lokaal Minard wordt opgeroepen, weten we niet met zekerheid, de verkiezings­dossiers voor die periode bevinden zich helaas niet langer in het stadsarchief. In totaal dagen die dag 3.301 van de 5.708 stemgerechtigde kiezers op of 58 procent, een niet echt denderende opkomst. De nieuwe kiezers moeten misschien hun weg nog vinden want in de voorafgaande twee verkiezingen tekenden respectievelijk 87 en 90 procent van de kiesgerechtigden present. Een andere mogelijkheid is dat de klerikale kiezers het zinloos vinden - er is toch nog geen opkomstplicht - omdat hun kiesvereniging geen eigen kandidaten heeft gepromoot. Er is met andere woorden geen katholieke lijst naast de republikeinse en de liberale lijsten.

Eenmaal in het kiesbureau aangekomen, verzamelen de kiezers aan het bureau van de voorzitter. Op straat staan nog enkele mannen met een goed gevulde geldbuidel, die aan de minder gefortuneerde of analfabete kiezers met weinig scrupules een vooraf ingevuld stembriefje inclusief omkoopsom aanbieden. Op het afgesproken uur roept de voorzitter de namen op zijn kiezerslijst af. Minard hoort zijn naam, stapt naar voren en geeft zijn “bulletin de liste” af, een briefje waarop hij thuis of onderweg naar het stemlokaal de namen van evenveel kandidaten als er beschikbare plaatsen zijn, heeft geschreven. Daarbij had hij uiteraard oog voor de kandidaten die de twee kiesverenigingen promootten, maar hij kon evengoed om het even welke andere Belg, al dan niet uit het Gentse, die voldoet aan de verkiesbaarheidsvoorwaarden, noteren, bijvoorbeeld een collega-architect uit Antwerpen of Brussel. Ook die stem zou geldig zijn geweest. Voor de Senaat kan men in Gent stemmen voor drie zetels, voor de Kamer voor zeven zetels. Als alle bulletins ingezameld zijn, worden rond de middag de namen van de kiesgerechtigden een tweede keer afgeroepen, zodat ook de langslapers en de laatkomers uit de buitengemeenten hun stem alsnog kunnen uitbrengen.

Hierna telt het bureau ter plaatse de stemmen. De kiezers kunnen toekijken of tussendoor even de stad ingaan. De voorzitter plooit elk biljet open, leest luidop de namen voor en een bijzitter turft op een lijst de namen en resultaten. Na de telling wordt het resultaat onmiddellijk bekendgemaakt en kan dit worden opgeteld met de resultaten van de andere kiesbureaus van het arrondissement. Tot grote vreugde van de buitenstemmers behalen voldoende kandidaten een absolute meerderheid (of 1.651 stemmen) van de geldig uitgebrachte stemmen en kan iedereen richting woonst vertrekken, of richting Kouter om na te praten. Het kiesbureau stelt een proces-verbaal op voor het ministerie van Binnenlandse Zaken en verbrandt vervolgens alle stembiljetten.

De Liberale Associatie wint de parlementsverkiezingen afgetekend, met als stemmenkampioen bij uitstek Ferdinand Manilius, die niet minder dan 3.173 van de 3.301 kiezers achter zich schaart. De winnaars van deze verkiezing behoren over het hele land grotendeels tot de conservatieve strekking, wat de Gentse arbeiders zwaar teleurstelt. Daarom trekken zij de dag na de verkiezingen onder leiding van Constant Dossche in een grote protestmars richting provinciegouverneur, waar ze werk eisen. De twee à drieduizend deelnemers worden uit elkaar gedreven door de brandweer maar de deputatie gaat het gesprek aan met Dossche. Er volgen beloftes van openbare werken met cofinanciering door de nationale overheid, en de rust keert weer.

De verkiezing van een nieuwe provincieraad een maand later, op 15 juli, verloopt volgens Destanberg “te midden van de grootste onverschilligheid”. De Liberale Associatie houdt nog als enige een verkiezingsbijeenkomst en stelt er zijn kandidaten voor, maar interesse is er nauwelijks. Slechts 492 van de 3.565 stemgerechtigden dagen op, volgen dezelfde procedure als bij de parlementsverkiezingen en kiezen negen provincieraadsleden, een mix van old-schoolorangisten en liberalen. Auguste De Cock-De Meulemeester, liberale gedeputeerde en provinciegouverneur ad interim, is een van hen. Deze apathie en dit gebrek aan strijd wordt door een collega uit de Antwerpse provincieraad als volgt verklaard: “De provinciale raed waer stoffelyke belangen het hoofddoel zyn, behoort door gene politieke denkwyze geregeerd te worden: deze moet uit dit huishoudelyk bestaen ten strengste geweerd worden. Waerom dan stoffelyke belangen die wy allen behartigen, willen opofferen aen opinie-belangen, die helaas! reeds zooveel bittere vruchten voor België hebben opgeleverd.”¹¹

In het kiessysteem van 1848 bestaat het principe van opvolgers nog niet, dit wordt pas in 1898 ingevoerd. Als iemand wegvalt, bijvoorbeeld door overlijden of onverenigbaarheid, kan dit enkel worden opgelost met een zogenaamde bijzondere verkiezing. In het arrondissement waarvoor een zetel weer vrijkomt, wordt dan een verkiezing voor één zetel georganiseerd, geheel volgens de procedure van een normale verkiezing. De verkozene vervolledigt daarna het mandaat van zijn voorganger. Deze regeling klinkt, hoewel omslachtig, toch evidenter dan ze is. De herverkiezing is immers afhankelijk van een goedkeuring door de desbetreffende assemblee, die soms wel redenen heeft om een herverkiezing te blokkeren of uit te stellen, bijvoorbeeld als de meerderheid vreest voor een vervanging door iemand van de oppositie. Bij enkele vervangingen in verschillende arrondissementen tijdens dezelfde legislatuur kan de meerderheid immers nipt worden.

In de maalstroom van 1848 besluit de regering om de werking van de burgerwacht of garde civique, in 1830-1831 ontstaan als stedelijke milities die zowel politionele als (licht) militaire taken op zich hadden genomen, te heractiveren. Op 8 mei wordt een wet op de burgerwacht gepubliceerd, die onder meer de verkiezing van een officieren- en onderofficieren­korps voorschrijft. Korporaals tot en met kapiteins worden gekozen door de manschappen, de hogere graden tot en met majoor door de officieren. De koning duidt de kolonels aan. Aangezien de toenmalige regering onder leiding van de liberaal Charles Rogier staat, krijgen vele legioenen een blauwe kleur. Of Minard al dan niet lid was van de Gentse burgerwacht valt niet te achterhalen. Hij speelt er in geen geval een belangrijke rol in en heeft mogelijks enkel deel uitgemaakt van de ‘reserve’.¹³ Er zijn alleszins heel wat burgers bij de burgerwacht betrokken, en voortaan mogen zij hun stem uitbrengen over hun leidinggevenden.

De nieuwe wet wordt in Gent enthousiast onthaald en de leden van de vier oude stadsgilden nemen het voortouw. Zij leveren om evidente redenen ook de meest actieve officieren: hun leden zijn al sinds de middeleeuwen vertrouwd met het gebruik van wapens en hebben een traditionele band met de georganiseerde verdediging van de stad. Voor Gent moet het kader voor vier legioenen, elk bestaande uit drie bataljons met vier compagnieën, verkozen worden. Daarnaast wordt ook ruimte gemaakt voor een artillerie- en een cavaleriecomponent. Legergeneraal Klump komt aan het hoofd van de vier legioenen te staan en wordt bijgestaan door een Gentse stafchef, burgerkolonel Charles Manilius, rabiaat orangist en rechterhand van Hippolyte Metdepenningen. De manschappen en het kader worden op 31 juli uitgenodigd op het stadhuis, waar zij hun stem uitbrengen. In totaal worden om en bij de driehonderd officieren gekozen, over het aantal onderofficieren bestaan helaas geen cijfers meer. De burgemeester en opperbevelhebber Klump leiden samen de operatie en bevestigen de verkozenen in hun functie. Onder hen bevinden zich tal van notabelen met ronkende namen, zoals Eugène Lippens, Ernest de Kerchove, Frederic De Smet de Naeyer, Henri ’t Kint de Roodenbeke de Naeyer (toen nog liberaal volksvertegenwoordiger, later als katholiek politicus voorzitter van de Senaat) en Fidèle Mechelynck naast gerenommeerde artsen zoals Adolphe Burgraeve en Charles Hulin die aan het hoofd van de medische dienst komen te staan. Ouderdomsdeken is Victor Serdobbel, een kranige 92-jarige die verkozen wordt tot infanterieofficier. De Gentse burgerwacht wordt in hoofdzaak een vrijetijdsorganisatie waarin, naast de weinige politionele taken, veel word geëxerceerd en gedefileerd ter vermaak van de burgerij, wedstrijden en demonstraties worden georganiseerd, enzoverder. Tijdgenoten beschrijven de verkozenen daarom ook als een buitenkans voor de lokale middenstand die zich uitput in het aanbieden van dikwijls kostbare uniformen en bijhorende parafernalia.¹⁴ Niet onbelangrijk is ook de grote filantropische bijdrage die zij leveren: behoorlijk wat liefdadigheidsinitiatieven kunnen enkel overleven dankzij de opbrengsten van bals en feesten georganiseerd door de burgerwacht.¹⁵

Na deze vooral feestelijke verkiezingen met heel veel winnaars en bijhorende banketten, zou een verkiezingspauze op z’n plaats zijn, maar daarvoor is geen tijd. Nog geen maand later brengt Minard zijn stem uit bij de gemeenteraadsverkiezingen.

Op dinsdag 22 augustus worden alle kiezers opgeroepen om hun stem uit te brengen. Amper 1.813 van de 3.484 kiezers (52 procent) geven hieraan gehoor, niet echt een groot succes voor de nieuwe kieswet. Nochtans wordt de volledige gemeenteraad vernieuwd, er zijn 31 zetels te verdelen. Zestien van hen zijn verkozen voor zes jaar, de andere vijftien slechts voor drie jaar, zodat vanaf 1851 opnieuw kan worden gestart met het systeem van partiële verkiezingen zoals de kieswet voorschrijft. Volgens dit systeem wordt om de drie jaar de helft van de raad vervangen, wat zowel de continuïteit als de vernieuwing een kans moet geven. De stad stelt acht kieslokalen ter beschikking: drie in het stadhuis en telkens één in het liefdadigheidswerkhuis in de Hoogstraat, in de tekenacademie, in de opera en in de feestzalen Polka en Flora.

Om negen uur gaan de stembureaus open en volgt eenzelfde scenario als bij de parlements­verkiezingen. Minard mag thuis 31 namen op een briefje schrijven. De eerste naamafroeping mist hij, dus hij moet tot ’s middags wachten voor de tweede afroeping. Zodra zijn naam wordt afgeroepen door de voorzitter van het stembureau, overhandigt hij zijn stembiljet. De drie lijsten met kandidaten heeft hij vooraf vergeleken. Ze zijn in de voorafgaande weken gepubliceerd in de Gentse kranten, en maken het de kiezer niet echt makkelijk. De lijsten overlappen elkaar immers in heel sterke mate. Niet minder dan 42 kandidaten staan op meer dan één lijst, waardoor de keuze de facto beperkt wordt tot 51 namen, twintig kandidaten moeten afvallen.

Alle assemblees zijn nu vernieuwd en Gent kan even bekomen van de verkiezingsslagen. Het ontbreken van opvolgers speelt hen echter al kort daarna weer parten. Op 27 mei 1850 en 24 mei 1852 moet gestemd worden voor plaatsvervangers, er dagen respectievelijk 161 en 363 kiezers van de meer dan drieduizend op …

De kieswetten zelf veranderen in de daaropvolgende decennia traag maar gestadig. In 1867 en 1877 worden twee belangrijke wetten ‘op het kiezersbedrog’ goedgekeurd, die de grootste aberraties in de procedure grondig aanpakken. In 1883 worden de bekwaamheidskiezers opnieuw opgevist na een korte eenmalige passage in 1831 en in 1884 wordt de lijststem ingevoerd. Het cijnskiesrecht wordt in 1893 afgeschaft ten voordele van het algemeen meervoudig stemrecht voor mannen, vervolgens in 1919 algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen (en voor vrouwen voor de gemeenteraadsverkiezingen) en pas na de Tweede Wereldoorlog, in 1948 (of dertig jaar na Nederland en veertien jaar na Turkije) ook algemeen enkelvoudig stemrecht voor vrouwen. Gemeentelijk stemrecht voor burgers uit de EU en uit niet-EU landen wordt toegekend in respectievelijk 1999 en 2004. Jongeren tussen 16 en 18 ten slotte krijgen in 2023 Europees stemrecht. Evenredige vertegenwoordiging op parlementair niveau doet in 1899 zijn intrede, de andere niveaus moeten hiervoor wachten tot na de Eerste Wereldoorlog.