De Vlaamse liberalen en de eerste Europese verkiezingen

De plannen om het Europees Parlement rechtstreeks te verkiezen, dateren uit de jaren 1960. De Conferentie van Parijs (9 en 10 december 1974) maakt deze voornemens concreet: vanaf 1978 zouden deze verkiezingen mogelijk moeten zijn. De voorbereiding in de verschillende lidstaten verloopt echter niet zo vlot. Elke lidstaat moet het eens worden over enkele algemene principes, zoals de vorm (rechtstreekse verkiezing), de duur (5 jaar) en de cumulatiemogelijkheden (een Europese vertegenwoordiger mag lid blijven van het nationale parlement maar niet van de regering). Dit alles moet ook worden afgestemd op de regels van de eigen nationale kieswetgeving. België verlaagt bijvoorbeeld de leeftijd van 21 tot 18 jaar en behoudt de stemplicht. Die afstemming verloopt in het ene land al vlotter dan in het andere. Het bleek te optimistisch gedacht om alles al in 1978 te kunnen organiseren, waardoor die eerste Europese verkiezingen worden verschoven naar de periode van 7 tot 10 juni 1979.

Parallel aan dit proces organiseren de grote ideologische stromingen zich op Europees niveau. De christendemocraten vinden elkaar in de Europese Volkspartij en de sociaaldemocratische partijen werken al samen in de Federatie van Socialistische Partijen van de Europese Gemeenschap. Naar analogie hiervan ontstaat er ook een Federatie van de Liberale en Democratische Partijen van de Europese Gemeenschap.¹ Dit initiatief bouwt voort op de ontmoetingen die sinds de Tweede Wereldoorlog plaatsvonden in de marge van de Liberale Internationale. Belgische liberale kopstukken zoals Roger Motz en Jean Rey spelen daarbij een belangrijke rol. Vanaf het begin van de jaren 1970 vinden er ontmoetingen plaats om binnen het Europese liberalisme tot meer samenwerking te komen. Die plannen concretiseren zich op een congres in Stuttgart (26 en 27 maart 1976).²

Onder voorzitterschap van Gaston Thorn, premier van Luxemburg, gaan zeven werkgroepen aan de slag om een gemeenschappelijk programma uit te bouwen. Met conferenties in Den Haag (5-6 november 1976) en Brussel (18-21 november 1977) ontstaat daar het programma van de ELD-LDE (Europese Liberalen en Democraten), de naam waarmee de federatie nu door het leven gaat. Een democratisch Europa, een liberale maatschappij, een liberale economie en aandacht voor de internationale politiek vormen de hoofdlijnen.

De Vlaamse PVV is een van de dertien liberale partijen die deze ideeën naar de kiezer brengt. Het PVV Magazine informeert de Vlaamse liberale achterban reeds meer dan een jaar over deze ontwikkelingen.³

De Belgische kiezer was nog maar een goed half jaar eerder naar de stembus getrokken voor (vervroegde) wetgevende verkiezingen (17 december 1978). De liberalen behaalden een mooie score en boekten een vooruitgang van bijna 2%. Ze bleven echter buitenspel tijdens het formatieberaad dat leidde tot de eerste regering onder premier Wilfried Martens. Met een enigszins bittere nasmaak komt de liberale campagne voor de Europese verkiezingen langzaam op gang in het voorjaar van 1979.

Willy De Clercq, PVV-voorzitter, is de uitgesproken leider van de lijst nr. 11 die onder de naam PVV-ELD naar de kiezer trekt. De Vlaamse liberalen zijn voorstander van Europa maar plaatsen tegelijkertijd kritische kanttekeningen bij een Europa van technocraten en zakenlieden. Ze benadrukken het belang van vrijheidsgezinde en democratische structuren en stellen het vrijheidsideaal voorop. Deze vrijheid omvat tolerantie en sociale betrokkenheid. In het verkiezingsdrukwerk wordt aandacht besteed aan jongeren, bedrijven, privé-initiatief, ruimte voor vrije beroepen, land- en tuinbouwers, maar ook aan een milieuvriendelijk Europa. In een interview spreekt De Clercq over zijn grote droom dat op een dag de Belgische kiezer ook voor buitenlandse politici op het Europese toneel zal kunnen stemmen.⁴

Herman Vanderpoorten benadrukt als kandidaat op de tweede plaats het belang van de strijd tegen werkloosheid en inflatie, de waarborging van de fundamentele vrijheden en rechten van de Vlaams-Europese burger, het verbeteren en handhaven van de parlementaire democratie, de opbouw van een vredelievende en rechtvaardige samenleving, en het behoud van de Vlaamse eigenheid in het nieuwe Europa.⁵

Bij de samenstelling van de PVV-ELD-lijst is het een uitdaging om alle provincies vertegenwoordigd te krijgen. Slechts twee van de dertien effectieve kandidaten en twee van de zes opvolgers zijn vrouwen.

De gemiddelde burger bekijkt dit alles met wat minder enthousiasme en ziet de Europese verkiezingen vooral als een verloren zondag. Het ontgaat gewezen PVV-partijvoorzitter Frans Grootjans niet. In een editoriaal in De Nieuwe Gazet wijst hij erop dat de kiezer moe is om nog maar eens naar de stembus te gaan, een uitslag neer te zetten die dan toch niet wordt gevolgd (de Belgische formatie ligt duidelijk nog op de lever), en dat voor een parlement dat eigenlijk nog niets te zeggen heeft. Hij is weinig optimistisch. ‘De Europese beweging heeft lood in de zwakke vleugels’, aldus Grootjans. Ook andere Europese landen worstelen hiermee. ‘Hast Du einen Opa, schick ihn nach Europa’: het is volgens de Nederlandse politiek historicus Gerrit Voerman een veelzeggende slogan die in Duitsland de ronde doet.⁶

In een ander commentaar in De Nieuwe Gazet ziet een meer positief ingestelde Piet Van Brabant wel de voordelen van een gezamenlijk Europa, vooral om grensoverschrijdende problemen zoals de energiecrisis, werkloosheid, ecologische risico's, enz. aan te pakken.

De overwinnaars van deze verkiezingen in de Europese Unie zijn kandidaten van de christendemocratische (107 zetels) en sociaaldemocratische (113 zetels) partijen, samen goed voor iets meer dan de helft van de Europese stemmen. De liberale kandidaten behalen ongeveer 10% (veertig zetels). In de Nederlandstalige kieskring in België behaalt de CVP ongeveer 30% (zeven van de dertien zetels). De Vlaamse liberalen behalen net geen 10% en veroveren twee zetels (dit is overigens ook het geval bij de daaropvolgende Europese verkiezingen). Dit resultaat betekent een kleine daling in vergelijking met de wetgevende verkiezingen van 17 december 1978. Het zorgt toch voor een minder goed gevoel.⁷

Voormalig premier Leo Tindemans kroont zich met meer dan 980.000 voorkeurstemmen tot de onbetwiste stemmenkampioen en houdt er de bijnaam ‘Mister Europe’ aan over. De sociaaldemocraat Karel Van Miert krijgt iets meer dan 300.000 stemmen. Pour la petite histoire: op diezelfde lijst haalt auteur Louis Paul Boon (een maand voordien overleden) nog enkele duizenden stemmen.⁸ De liberale kopman Willy De Clercq tot slot, heeft ongeveer 260.000 stemmen. Op de liberale ELD-lijst valt verder het sterke resultaat op van Herman De Croo (ca. 50.000 stemmen) als eerste opvolger. Ook de vrouwelijke kandidate Jeanne Pauwelyn behaalt een mooi resultaat bij de opvolgers.

Alle politieke commentatoren hebben vooraf al aangegeven dat de uitslag van de Europese verkiezingen onherroepelijk gevolgen zou hebben voor de binnenlandse politiek. Achteraf gezien blijkt dit wel mee te vallen (‘schaafwonden,’ aldus Piet Van Brabant in Het Volksbelang).⁹ In de daaropvolgende maanden en jaren baart vooral de communautaire problematiek Wilfried Martens heel wat zorgen.

Een andere interessante opmerking komt van de PVV-jongeren. Hun voorzitter, Guy Verhofstadt, vraagt zich af of de 'personencultus' (met name de monsterscore van Leo Tindemans) geen gevaar vormt voor de democratie.¹⁰ Zij merken ook het succes op van de opkomende ecologisten en vragen om dit thema binnen het liberale programma meer aandacht te geven.

De belangrijkste vaststelling van de meeste waarnemers is evenwel dat slechts ongeveer 60% van de kiezers is opgedaagd. Europa heeft nog behoorlijk wat werk voor de boeg.