Belgische liberalen en de Tweede Wereldoorlog

Er bestaat geen uitvoerige studie over het Belgische liberalisme tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar het is duidelijk dat het hard getroffen wordt door een oorlog waarvan de ideologische drijfveren wezenlijk antiliberaal zijn.⁴ Maar hoe de beweging op de oorlog reageert, is een vraag die nog niet helemaal beantwoord is. Wat betreft de twee uitersten - verzet en collaboratie - lijkt zich wel een patroon af te tekenen. Het liberale milieu stimuleert het verzet tegen de bezetter en remt de ideologische collaboratie met de nieuwe orde af. Al komt die wel voor bij sommige Vlaamsgezinde liberalen en in de uiterst rechtse vleugel van de partij (bijvoorbeeld Maurice Lippens).⁵ Economische collaboratie komt dan weer wel vaker voor: de patroons vormen immers de kern van het liberale kiespubliek.

Tijdens de Duitse bezetting wordt op economisch vlak ‘de weg van het minste kwaad’ gevolgd. De industrie wordt niet platgelegd en bedrijven kunnen blijven werken (met uitzondering van de wapenindustrie). In de praktijk levert de Belgische industrie een aanzienlijke oorlogsinspanning ten voordele van de bezetter. Tegenover die inspanning staan de voedselimporten, de bescherming van Belgische arbeiders voor deportatie en de gedachte dat het land geen economische woestenij mag worden. Om een naoorlogse economie die naam waardig te bezitten, moeten de bedrijven blijven draaien.⁶

Die houding maakt het niet gemakkelijk om na de oorlog economische collaboratie te bestraffen. Waar eindigt de ‘accommodatie’ en begint de collaboratie? Toch komt er een streng vervolgingsbeleid, dat zich vooral richt op de middelgrote en grote ondernemingen. De Liberale Partij levert de minister van Justitie - Adolphe Van Glabbeke - en is de harde aanpak van het gerecht genegen. Toch is er ook verdeeldheid binnen de partij. Een aantal liberale parlementsleden die actief zijn als ondernemer pleiten voor een milder vervolgingsbeleid. In het maatschappelijke domein eist het naoorlogse herstel geleidelijk de aandacht op, wat het thema van de repressie wat naar de achtergrond duwt. Dan zijn er de eerste naoorlogse verkiezingen van februari 1946: de liberalen verliezen zestien zetels, de helft van hun vooroorlogse potentieel. Partijvoorzitter Roger Motz analyseert de uitslag in het partijcomité. Het traditionele kiezerspubliek van de liberalen, de zelfstandigen en ondernemers, is weggevlucht omdat ze de partij associëren met een strenge aanpak van de economische collaboratie. Er rust verdenking op de traditionele liberale kiezer en de partij heeft die verdenking nog eens aangewakkerd, zegt de voorzitter. Dat is de oorzaak van de nederlaag.⁷

Misschien was de partij er ook te gerust op dat haar project van de vrijheid ‘vanzelf’ goed zou scoren na de gruwel van oorlog en bezetting. Ze verandert in ieder geval van koers en pleit na de verkiezingen voor een zachtere bestraffing van de collaboratie, waarmee ze aansluit bij de katholieke rechterzijde. Van Glabbeke zelf is minister-af. Maar in 1949 maakt hij een comeback in de eerste regering van ‘jeune premier’ Gaston Eyskens.

Een van de verklaringen voor de aanvankelijk harde opstelling van de liberalen, is het verzetsverleden van de partij, en het persoonlijke oorlogstrauma van partijkopstukken.¹⁰ Van Glabbeke zelf is actief geweest in het verzet en tweemaal aangehouden door de Duitsers. Omer Vanaudenhove, de latere partijvoorzitter, heeft als gevolg van verzetsactiviteiten bijna anderhalf jaar in concentratiekampen doorgebracht, en is pas in mei 1945 door de Russen bevrijd.¹¹ Wie dergelijke ontberingen geleden heeft, heeft het moeilijk om ‘profiteurs’ van de oorlog zomaar te vergoelijken.

Het verzet - de weerstand tegen de Duitse bezetting - gebeurt clandestien, door middel van geheime organisaties en op risico van leven en dood.¹² Verzetsleden plegen sabotage, verlenen hulp aan ondergedokenen, verzamelen inlichtingen voor de Britse spionage, helpen neergestorte vliegeniers of landgenoten van Joodse en/of Oost-Europese origine. Meestal wordt de kern van een verzetsgroep gevormd door een bestaand milieu: een beroepscontext of een vooroorlogse vereniging of sportclub. Een van de eerste verzetsverenigingen is de Witte Brigade, waarvoor de Antwerpse onderwijzer Marcel Louette zijn netwerk in de liberale jeugdbeweging activeert. Een van zijn contacten is Eduard Graré, voorzitter van de Liberale wijkbond in het Schipperskwartier, die sluikbladen verspreidt en als inlichtingsagent voor de Witte Brigade werkt. Het is een voorbeeld van een verzetsmilieu uit het Antwerpse liberale verenigingsleven. De Gentse Rijksuniversiteit en de Antwerpse balie bijvoorbeeld vormen andere bekende verzetsmilieus.¹³ De tragische levensloop van advocaat Frans De Hondt, oud-voorzitter van het LVSV en mede-oprichter van Neohumanisme, schetst het einde dat verzetslui riskeerden: De Hondt overlijdt na een lange lijdensweg in februari 1945 in het kamp Groß-Rosen, en is een van de vijftienduizend verzetsleden die hun moed betalen met hun leven. Ook Henri Story, de voorzitter van de Gentse Liberale Associatie, met een grote politieke toekomst in het verschiet, vindt in Groß-Rosen zijn einde. De Hondt en Story verdwijnen er samen met vele anderen in de donkere oorlogsnacht.

De Hondt heeft meegewerkt aan het sluikblad De Vrijheid. De Antwerpse dichter Herman van Snick, ook verbonden aan De Vrijheid, schrijft een in memoriam:

‘Ze konden geen bezetting dragen, en rezen tot hard Verzet / En hebben in de bangste dagen, de Vrijheid - met hun dood - gered.’¹⁴

Een verzetslid dat het kan navertellen is de latere minister Karel Poma: in 2010 publiceert hij in Student in het verzet zijn herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog.